Ən qədim bəşər övladlarının məkanıdır Azərbaycan.
Daşlaşmış abidələri bu ecazkar məmləkətin ilk sivilizasiya məskənlərindən biri olduğunu
təsdiq edir. Tariximizin daş kitabəsi - Qobustan
bəşər cəmiyyətinin ilkin dövründə yaşayan insanların həyat tərzini, məişətini, məşğuliyyətini,
mədəniyyətini, incəsənətini əks etdirir.
Tarixin daş izləri
Ulu əcdadlarımızın minillər boyu necə yaşadıqları,
həyat tərzi, məişəti, rəqsləri, kulinariyası, ovçuluğu, maldarlığı, eyni zamanda,
düşüncələri, arzuları, xəyalları Qobustandakı qədim qayaüstü təsvirlərdə iz saldı.
Həmin daş abidələr yalnız Azərbaycan üçün dəyərli deyil. Dünyanın ilk sivilizasiya
mərkəzlərindən biri olduğu üçün Qobustan dünya miqyaslı, dünya əhəmiyyətli tarixi
abidədir. Qobustanşünas Cəfərqulu Rüstəmov "Qobustan dünyası” əsərində yazır: "Qobustanda
apardığımız arxeoloji qazıntı və tədqiqatların nəticələri göstərir ki, burada -
Böyükdaş və Kiçikdaş dağları sahəsində qədim insanın yaşaması tarixi üst Paleolit
dövrünün sonu, Mezolit (orta daş) dövrünün əvvəllərindən, ümumən 18 min il əvvəlki
dövrdən başlayır. Ola bilsin ki, ondan da 3-4 min il əvvəl buraya insan ayağı dəyib
və hələlik o dövrün düşərgəsi qayalıqların altında qalıb və ya sadəcə olaraq aşkar
olunmayıb”. Tanınmış norveçli səyyah Tur Heyerdal isə bildirirdi: "Qobustan kökləri
çox qədimlərə gedib çıxan və hətta Mesopotamiyadan daha qədim, doğru tarixi indiyədək
öyrənilməyən mədəniyyət incisidir. Qobustan qədim insanın bacarıq və düşüncəsini
rəsmlər vasitəsilə bizə çatdıran məkandır”.
Tarix və mədəniyyət üçün müstəsna əhəmiyyəti
nəzərə alınaraq Qobustan qayalıqları 1966-cı il sentyabrın 9-da respublika Nazirlər
Sovetinin 509 №-li qərarı ilə 4400 hektardan artıq ərazini əhatə edən Dövlət Tarixi-Bədii
Qoruğu kimi qeydiyyata alındı. 2007-ci ildə Qobustan qoruğu "Qobustan qayaüstü rəsmləri
mədəni landşaftı” adı ilə UNESCO-nun ümumdünya mədəni irsi abidələri siyahısına
daxil edildi.
Qoruq əsasən üç dağın - Böyükdaş, Kiçikdaş
və Cingirdağın yerləşdiyi böyük ərazini əhatə edir. Ümumilikdə 100 mindən çox arxeoloji
materiallar toplanan bu ecazkar yerlərdə bəzi qaya parçaları da öz xüsusiyyətlərinə
görə dünyadakı daşlardan fərqlənir.
Qəbilə daşı
Bu gün Qobustan Dövlət Tarix-Bədii Qoruğu
Muzeyinin ən maraqlı abidələri sırasında qavaldaş da var. Bu böyük qaya parçası
daş dövründə yaşamış insanların istifadə etdikləri musiqi alətidir. Səthinə zərblə
vurulduqda qaval, dəf, nağara, təbil kimi səslənən həmin daşlar həm də musiqinin
qədimliyindən xəbər verir.
Tədqiqatçıların fikrincə, dünyada ilk musiqi
aləti qavaldaş olub. Qavaldaşın yaranma tarixi, mütəxəssislərin rəyinə görə,
1-1,5 milyon il əvvələ, yəni Daş dövrünə gedib çıxır. Tədqiqatçı Şakir Qabıssanlı
qeyd edib ki, dünyada ilk musiqi sədaları 10 min il bundan əvvəl qavaldaş ətrafında
yallı ilə başlayıb.
Adının mənasına gəlincə, araşdırmaçıların
bir çoxu bu qənaətdədir ki, qavaldaş "qəbilə daşı” deməkdir. Əhəngdaşıdan əmələ
gəlməsi və tərkibində çınqılların yaratdığı boşluqlar səbəbindən qavaldaşdan zərb
alətlərinin səsi çıxır. Hələ Neolit dövründə bu daşın xüsusiyyətlərini bilən Qobustan
ərazisinin sakinlərinin ondan musiqi aləti kimi istifadə etdikləri qayaüstü rəsmlərdə
də əksini tapıb.
Cingirdağın toponimiyası ilə bağlı professor
Qafar Kəndli Herisçi yazırdı: "Cingirdağ” sözünün qədim türk dilində ayin mərasimlərində
şamanların istifadə etdiyi qaval mənasını verən "cingir” sözündən əmələ gəldiyi
ehtimal edilir”. Tədqiqatçılar qədim zamanlarda qavalabənzər dınqır adlı alətimizin
olduğunu bildiriblər. Musiqişünas Abasqulu Nəcəfov isə yazır: "Lakin cingir sözü
dilimizdə başqa bir fikri də ifadə edir. Cingir - qızılquşun növlərindən biri olan
alıcı kiçik quşun adıdır. Bəlkə də bu ərazilərdə (Cingirdağda) bir zamanlar cingir
quşunun daha çox yayılması səbəbindən həmin yer Cingirdağ adlandırılıb”.
1939-cu ildə İshaq Cəfərzadə Qobustanda tədqiqatlara
başladı. Ancaq Böyük Vətən müharibəsi illərində işləri davam etdirə bilmədi. Onun
tələbəsi Cəfərqulu Rüstəmov qavaldaşın tapılması və çalğı aləti olduğunun müəyyənləşdirilməsi
barədə bildirib: "Bu haqda İshaq müəllim belə nəql edirdi ki, 1947-ci ildə axtarışda
olarkən bir dəfə, yazın istisində yorulub, Cingirdağ zonasında yaxınlıqdakı çoban
dəyələrinə yaxınlaşıb su istəyir. Onu yorulmuş görüb alaçığa dəvət edirlər, kərəməz
verirlər, içir, sonra oturub bir qədər dincəlmək istəyir. Düşərgədəkilər onun başına
yığışıb işi ilə maraqlanırlar, söhbət edirlər. Bir azdan çobanların briqadiri yolda
görünür (o, düşərgədə yox imiş) və yaxınlaşıb sürünün harada olduğunu soruşur. Çobanlardan
biri cavab verir ki, "qaval çalan daşın yanındadır”. İshaq müəllim bu cümləni tutur
və soruşur: "Sürü haradadır dediniz?” Çoban cavab verir ki, "qaval çalan daşın yanındadır”.
İshaq müəllimi maraq götürür, çobanları o daş haqda sorğu-suala tutur. Deyirlər
ki, bəli, Cingirdağın şimal-şərq ətəyində belə bir daş var ki, qaval kimi səslənir.
Onu nağara kimi çalıb səsləndirmək olur. İshaq müəllim xahiş edir ki, daşı ona göstərsinlər.
Bir nəfər gedib daşı göstərir. İshaq müəllim deyirdi ki, çoban daşı çaldı və daşdan
elə bir məlahətli səs qopdu ki, az qalmışdı mən özüm də oynayam. Bir də deyirdi
ki, mən maldarların çoxundan, qocasından da, cavanından da soruşanda ki siz nə bildiniz
bu daş nağara kimi səs çıxarır və ona "qaval çalan daş” adını kim verib? - hamısı
çiyinlərini çəkib deyirdilər: "Nə bilim, ata-babadan, gözümüzü açandan onu "qaval
çalan daş” deyə eşidib tanımışıq”.
Birlik simvolu
Qobustanda
bir neçə qavaldaş var. Lakin bunların arasında böyüklüyünə,
səs tembrinə görə ikisi xüsusilə fərqlənir. Onlardan birincisi Cingirdağın şimal-şərq
ətəyindədir və Yazılıtəpə qədim qayaüstü təsvirlər kolleksiyası üzrə 114 №-li daş
kimi qeydə alınıb. Həmin daşın orta hissəsində qalınlıq 70 sm-dir. Şərqə doğru isə
nazikləşir. Daşın ümumi uzunluğu 270 sm-dir.
Qavaldaşın
özünəməxsus cəhətlərindən biri səsin çıxması üçün yerə təmas etməməsidir. Ona görə
bu daşı müəyyən qədər torpaqdan yüksəkdə qoyurlar. Alt daşlarla üst daş arasında
müəyyən boşluq var, dərə ilə cərəyan edən hava axını bu boşluqdan keçir.
Qavaldaş qədim
insanlar üçün birlik simvolu idi. Onun ətrafına toplaşaraq dini və bayram mərasimləri
keçiriblər. Ayrı-ayrı qəbilələrin üzvləri həm də ova çıxdıqları zaman müxtəlif musiqilər
altında rəqs ediblər. Bu gün isə qavaldaş dəyərli abidədir. Cingirdağın ətəklərində
on-on iki min il əvvəllərə aid edilən qaya rəsmləri ilə yanaşı, qavaldaş da tariximizdən
soraq verir.
Zöhrə FƏRƏCOVA,
"Azərbaycan”
