Pir Həsən ziyarətgahı qədim Mərdəkan kəndində,
əsrarəngiz bir məkanda yerləşir. Ziyarətgahla bağlı diqqətçəkən məqamlar çoxdur.
Onlardan biri də burada ziyarət ediləcək
bir deyil, bir neçə türbənin olmasıdır. Türbələrin əbədi sakinləri isə müxtəlif
dövrlərdə fərqli talelər yaşayıblar.
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsiyyəti...
Ziyarətgah bir neçə həyətdən ibarətdir. Ziyarətçiləri
səliqəsi, hovuzları, ağacları ilə diqqəti cəlb edən bağda ilk "qarşılayan” səxavəti,
yardımsevərliyi ilə yaddaşlarda qalan Hacı Zeynalabdin Tağıyevin büstüdür. Elə Azərbaycanın
bu xeyirxah övladının qəbri də Pir Həsən ziyarətgahının ərazisindədir. Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin büstünün sağ tərəfində Axund Hacı Mirzə Əbu Turab Axundzadənin türbəsi
var. Kiçik dəmir hasarlarla dövrələnmiş bu türbənin mərkəzində axundun özünün, onun
ətrafında isə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin (məzar daşında doğum və ölüm tarixləri
qeyd olunmayıb), onun qızı Sara xanımın (1899-1991) və repressiya qurbanı olmuş
Zeynal bəy Ağabəy oğlu Səlimxanovun (1886-1941) qəbirləri var. Sonuncunun - Zeynal
bəy Səlimxanovun məzarı boşdur. Çünki sovet hakimiyyətinin repressiya siyasəti qurbanlarının
çoxu kimi, Zeynal bəyin də harada dəfn olunması haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Doğmaları qayınatasının və həyat yoldaşının dəfn olunduqları türbədə Zeynal bəy
Səlimxanova rəmzi olaraq məzar daşı qoydurublar.
Türbənin qarşı tərəfində vurulmuş iri lövhədə
qeyd edilir ki, Axund Hacı Mirzə Əbu Turab Axundzadə 1815-ci ildə Bakının Əmircan
kəndində anadan olub. Dövrünün mütərəqqi, maarifpərvər şəxsiyyətlərindən sayılan,
fəlsəfə və din tarixinə dair bir sıra kitabın, tədqiqatın müəllifi olan Axund Hacı
Mirzə Əbu Turab ilahiyyat elminin ən görkəmli nümayəndələrindən idi. Onun təşəbbüsü,
xeyir-duası ilə Bakı şəhəri və ətrafında bir çox maarif ocağı yaradıldı. Doğma kəndi
Əmircanda açdığı ilk rus-tatar məktəbində isə axund özü müxtəlif elmlər tədris etdi.
O, 1908-ci ildə dünyasını dəyişdi. Qəbrinin üstündəki türbəni xatirəsinə hörmət
və ehtiram əlaməti olaraq milyonçu Murtuza Muxtarov tikdirdi.
1924-cü ildə vəfat edən məşhur xeyriyyəçi
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin öz vəsiyyətinə əsasən, Axund Hacı Mirzə Əbu Turabın qəbrinin
ayaq tərəfində dəfn olunmasının da çox maraqlı tarixi var. Deyilənlərə görə, söhbətləri
əsnasında axund milyonçuya söyləyir ki, elə bir gün gələ bilər, bütün var-dövlətin
əlindən çıxar, milyonlarından əsər-əlamət qalmaz. O qədər malını, pulunu nə vaxtsa
tamamilə itirəcəyi Hacı Zeynalabdinə inanılmaz görünür. Ancaq Axund Əbu Turabın
vəfatından on iki il sonra - 1920-ci ildə bolşeviklər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ
keçirirlər və varlıların bütün əmlakını müsadirə edirlər. Hacı Zeynalabdin Tağıyev
də bir günün içərisində müflis olur. Axund Əbu Turabın uzaqgörənliyindən heyrətə
gələn Hacı Zeynalabdin onun ayağının altında dəfn olunmasını vəsiyyət edir.
Ziyarətgahda iki ocaq var
Bir adla - Pir Həsən adı ilə tanınsa da,
əslində, ziyarətgahda iki ocaq var. Bir-birindən çox da uzaqda yerləşməyən, üzərlərində
günbəzlər olan həmin iki türbənin daha qədimi VII İmam Musa Kazımın qızı, VIII İmam
Rzanın isə bacısı Həzrət Xədicənin türbəsidir. Bu türbəyə bir neçə pilləkən endikdən
sonra daxil olmaq mümkündür.
Ziyarətgah haqqında bugünədək maraqlı rəvayətlər
danışılır. Söylənilir ki, İmam Musa Kazımın otuz yeddi övladı - on səkkiz qızı və
on doqquz oğlu olub. Oğlu, VIII İmam Rza Məşhəd şəhərində şəhadətə yetdikdən sonra
imamın ailəsinə, yaxın qohumlarına qarşı təzyiqlər gücləndirildiyindən onlar təhlükəsiz
bildikləri yerlərə pənah aparmaq məcburiyyətində qalırlar. Elə Azərbaycana da bu
səbəbdən üz tuturlar. İmam Musa Kazımın qızlarından dördü - Həkimə xanım, Rəhimə
xanım, Leyla xanım və Xədicə xanım Bakıya yola salınırlar.
Rəvayətə görə, dənizdə gəmi parçalanır və
imam övladlarının hərəsi bir tərəfə gedib çıxır. Bundan sonra Bakının müxtəlif yerlərində
məskunlaşan imam qızlarının məzarları da bir-birindən ayrı düşür. Həkimə xanım Bibiheybətdə,
Rəhimə xanım Nardaranda, Leyla xanım Bilgəhdə, Xədicə xanım isə Mərdəkanda dəfn
olunurlar.
İllər keçir. İmam qızı Xədicənin qəbrinin
üzərini qum örtür. Məzar itib-batır. Sonradan kənd sakinləri onun qəbrini tapır.
Həzrət Xədicənin İmam Musa Kazımın Azərbaycana
gələn qızları arasında yaşca ən kiçiyi olduğu söylənilir. Ehtimal edilir ki, bu
kəndə gələnədək böyük əzab-əziyyətlər çəkən, xəstəliyə düçar olan imam qızı Mərdəkanda
çox yaşamayıb. On iki yaşında ikən vəfat edib.
Seyid Həsən kimdir?
Ziyarətgahın
adını aldığı Pir Həsənin isə XV əsrdə ölkəmizdə məskunlaşan Peyğəmbər davamçılarından
olduğu söylənilir. Onun bu kəndə necə gəlib çıxması haqqında
məlumat yoxdur. Məlum olan odur ki, Seyid Həsən dövrünün üləmalarından sayılıb.
Onun türbəsi yer səthindən 20 metr hündürlükdə yerləşir. Üzərindəki günbəzə çıxmaq
üçün pillələr var. Bir zamanlar oradan azan sədaları ilə insanları ibadətə çağırıblar.
Pir Həsənin türbəsinin üzərindəki ərəbcə
kitabəni AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı Məşədixanım Nemətova
belə tərcümə edib: "Bu mübarək məqbərə ən kamil insanların nümunəvisi Pir Həsənindir.
Əzəmətli xaqan Şah Abbas - Allah onun hökmranlığını əbədiləşdirsin - vaxtında Dərviş
əl-Hüseyni tikdirmişdir. Min iyirmi birinci il”.
Kitabədən məlum olur ki, günbəz XVII əsrdə
tikilib. Deyilənlərə görə, Pir Həsən çıldaq, yəni közlə müalicə edirmiş. Bu gün
də həmin ənənə davam etdirilir. Elə bu səbəbdən də Pir Həsən ziyarətgahına xalq
arasında "Çıldaq” da deyirlər. Pirin müqəddəsliyinə tapınanlar bura həm də öz qorxularını
götürmək, bədnəzəri uzaqlaşdırmaq üçün qədim Şərq müalicə üsulu olan çıldaq müalicəsi
almaq məqsədilə gəlirlər. Bu müalicə iki mərhələdə aparılır. Pir Həsənin ziyarətçiləri
arzu edərlərsə, türbənin içərisində, bir küncdə əyləşmiş çıldaqçı qadına yaxınlaşa
bilərlər. Çıldaqçı hazırda Azərbaycanın bir sıra bölgələrində, əsasən də Bakı kəndlərində
qorxugötürmə yerləri olduğunu deyir: "Ancaq ən təməl ocaq bu pirdir ki, XV əsrə
aiddir. Bu müalicə üsulu da Pir Həsənin özündən gəlmədir. O, vəfat etdikdən sonra
müalicənin uğurlu olması üçün çıldaq onun türbəsində edilir”.
Bir məqamı da diqqətə çatdıraq ki, qədim
zamanlardan Mərdəkan Azərbaycan xalq memarlığının mərkəzi sayılıb. Sonralar da bura
maraq itməyib. Ötən əsrlərdə Bakının varlı adamlarının Mərdəkana meyil göstərmələri
də həm buranın tarixinin zənginliyindən, həm də özünəməxsus ab-havasının olmasından
irəli gəlirdi. 1890-cı illərdə Bakının neft milyonçusu Murtuza Muxtarovun Mərdəkanda
bağı olub. Milyonçu, xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin bu qəsəbədə
1885-1924-cü illərdə yaşadığı ev indi də qalmaqdadır.
Mərdəkandakı bir sıra tarixi abidələr indiyədək
qorunub saxlanılır. Pir Həsən ziyarətgah kompleksinə daxil olan türbələrin də hər
biri memarlıq abidəsidir və dövlət tərəfindən mühafizə olunur.
Pir Həsən ziyarətgahı da əksər müqəddəs sayılan
ocaqlar kimi, sovet dövründə uçulub dağıldı. Ölkəmizin müstəqilliyi bərpa olunduqdan
sonra xalqın milli adət-ənənələrinə, dini inanclarına ehtiramla yanaşılmağa başlanıldı.
Pir Həsən ziyarətgahı da tikilib bərpa edildi. 1990-cı illərin əvvəllərində pirin
ərazisi və buradakı türbələr qumdan təmizləndi. Cənab İlham Əliyev 2000-ci ildə
ARDNŞ-nin birinci vitse-prezidenti olarkən öz təşəbbüsü ilə bu türbə və ətraf ərazidə
abadlıq və bərpa işləri gördürmüşdü.
2005-ci ildə isə Heydər Əliyev Fondu "Tolerantlığın
ünvanı - Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində Bakının Mərdəkan qəsəbəsində Pir Həsən
ziyarətgahında əsaslı təmir və bərpa işləri apardı. Ziyarətgahdakı məqbərə yenidən
inşa edildi, ibadətgah kompleksi milli, dini ornamentlərlə bəzədildi, memarlıq abidəsi
olan və dövlət tərəfindən mühafizə edilən türbənin ətraf ərazisində abadlıq işləri
aparıldı, park salındı.
Zöhrə FƏRƏCOVA,
"Azərbaycan”
jpeg_1765387863.jpeg)
