Aprel ayının
ilk həftəsinin sonuncu günü...
Hər il təqvimin
bu günündə Müstəqil Dövlətlər Birliyində Geoloq Günü qeyd edilir. Bu il isə Geoloq
Günü 7 aprel tarixinə təsadüf edib. Azərbaycan geoloqları da bu günü bayram kimi
qeyd edirlər.
Bu peşə bayramı
1966-cı il martın 31-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Sovet İttifaqının
mineral-xammal bazasının yaradılmasında geoloqların xidmətlərinin qeyd edilməsi
məqsədilə təsis olunub. Bayramın keçirilmə vaxtı kimi aprel ayının əvvəllərinin
seçilməsi qış fəslinin sona çatması və müvafiq sahə üzrə fəaliyyət göstərən mütəxəssislərin
çöl-tədqiqat işləri, eləcə də ekspedisiyalara hazırlıqları ilə əlaqədardır.
Bu gün geoloqlardan
başqa, həm də axtarış və faydalı qazıntıların hasilatı ilə bağlı peşəyə sahib olan
bütün insanların bayramı hesab edilir.
Azərbaycanda
geoloji tədqiqatlara nə zaman başlanılıb?
Azərbaycanın
geoloji mühiti və faydalı qazıntıları 180 ildən artıq müddət ərzində yerli və xarici
mütəxəssis-geoloqların bir neçə nəsli tərəfindən ətraflı tədqiq edilib. Azərbaycanda
geoloji tədqiqatların başlanması məşhur avstraliyalı alim G.Abiün adı ilə bağlıdır.
Alimin ən böyük xidməti regionun müxtəlif hissələrində inkişaf etmiş çöküntülərin
statiqrafik bölgüsünü və xarakterini verməsi olmuşdur.
Uzun müddətdir
tədqiq edilən Azərbaycan geologiyası, müasir dövrdə yaşanan yeniliklərdən xəbər
tutmaq üçün Geologiya və Geofizika İnstitutunun şöbə müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü
Tələt Kəngərli ilə həmsöhbət olduq.
Mürəkkəb və
rəngarəng geoloji quruluş
Müsahibimiz
deyir ki, Şərqi Avropa tavası ilə Afrika-Ərəbistan tavalarının toqquşduğu sərhəddə
yerləşən Azərbaycan ərazisi mürəkkəb və rəngarəng geoloji quruluşa malikdir.
- Azərbaycan
Aralıq dənizi qırışıqlıq qurşağının Qafqaz seqmentinin şərq hissəsini əhatə edir.
Bütün Qafqaz regionunda olduğu kimi, burada da yer qabığının quruluşu tektonik cəhətdən
yekcins olmayıb, onu təşkil edən struktur vahidlərin mürəkkəb qarşılıqlı münasibətləri
ilə səciyyələnir.
Məmləkətimizin
geoloji quruluşunda Böyük və Kiçik Qafqaz dağ-qırışıqlıq sistemləri, onların arasında
yerləşən Kür dağarası çuxuru və Talış qırışıqlıq əyaləti ayrılır ki, onlar da öz
növbəsində daha kiçik struktur elementlərdən ibarətdir. Geoloji inkişaf tarixinin
müasir mərhələsində Afrika və Avrasiya qitələrinin toqquşması baş verir ki, bu proses çərçivəsində
Afrika qitəsinin parçası olan Ərəbistan plitəsi şimal istiqamətdə hərəkət edərək
Şərqi Anadolu, Mərkəzi İran və onların önündə yerləşən Qafqaz bərzəhinin müxtəlif
ölçülü bufer strukturlarına yeridilir. Azərbaycan ərazisinin müasir geoloji quruluşu
da məhz bu proses nəticəsində formalaşıb.
Beynəlxalq
"Təbiət abidəsi” statusu
Azərbaycanın
geologiya elmi daim inkişafdadır. Tələt Kəngərli də bu sahədə son illər ərzində
bir sıra nailiyyətlərin əldə edildiyini xüsusi vurğulayır.
- Bu nailiyyətlərin sırasında bir çoxu mühüm əhəmiyyətlidir.
Belə ki, H.Zərdabi adına Təbiət-tarixi muzeyinin əməkdaşları son illər ərzində Mingəçevir
su anbarı ətrafında geniş çöl işləri aparıb və onun cənub sahilindəki Bozdağ və
Qaraca silsilələrində inkişaf tapmış cavan (Abşeron və Bakı regiomərtəbələri) çöküntülərdən
onurğalı heyvanların yeni növlərini (ibtidai öküz - Bos trochontery, qədim kərkədan
- Merki, Wüsti ya da Trogonteri filinin kəlləsi,
qədim atın (Kabalus forması) və nəcib maralın
postkranial sümükləri), həmçinin qədim insanların (Paleolit dövrü) hazırladığı
əmək alətləri aşkar edilib.
Aparılan tədqiqatların
nəticəsində müəyyən edilib ki, Mingəçevir su anbarının ətrafları qazıntı halında
tapılan onurğalı heyvanların dünyada analoqu olmayan nəhəng regionudur və bu ərazinin
qorunması baxımından ona beynəlxalq "Təbiət
abidəsi” statusunun verilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
"Geotektonika və regional geologiya” şöbəsində
aparılan tədqiqatlar nəticəsində isə Azərbaycan torpaqlarının UNESCO-nun tələblərinə
cavab verə bilən beynəlxalq əhəmiyyətli milli geoparkların yaradılması baxımından
böyük potensiala malik olduğunu göstərib. Bizim fikrimizcə, beynəlxalq səviyyəli
geoparkın yaradılması baxımından Naxçıvan MR daha böyük imkanlara malikdir. Burada
aparılmış tədqiqatlar nəticəsində 100-ə yaxın geosayt qeydə alınıb. Bununla yanaşı,
əraziyə məxsus zəngin arxeoloji, mədəni-memarlıq, bioloji müxtəliflik potensialı,
inkişaf etmiş infrastruktur və insan faktoru UNESCO-nun geoparklar üçün irəli sürdüyü
tələblərə tam uyğun gəlir.
Öyrənilməmiş
nadir torpaq elementlərinin axtarışı
Bu gün AMEA
Geologiya və Geofizika İnstitutunun alimləri əldə edilən nəticələrlə yanaşı, yeni
elmi istiqamətlərdə də öz tədqiqatlarını davam etdirməkdədirlər. Müsahibim deyir ki, tədqiqatların elmi istiqamətlərindən
biri ölkə ərazisində yeni, bu günədək demək olar ki, öyrənilməmiş nadir torpaq elementlərinın
(NTE) axtarışı və onların ehtiyat potensialının
qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır.
- Tədqiqat işlərinə 2018-ci ildə başlanılıb və
2023-cü ilin sonunadək aparılması nəzərdə tutulur. Cari və gələcək illərin çöl tədqiqatları
çərçivəsində NTE yığıntılarının intruziv və effuziv konplekslərdə, müxtəlif filizlərdə,
müxtəlif növ səpintilərin, konqlomeratların, çökmə və biogen-çökmə törəmələrin,
həmçinin yeraltı şoraba suların tərkibində
axtarışı həyata keçiriləcək.
İkinci Göygölün
yaranma ehtimalı
1139-cu il
sentyabrın 30-da Gəncədə baş vermiş 9 ballıq zəlzələ zamanı Kəpəz dağının bir hissəsi
uçaraq Ağsu çayının qabağını kəsmiş və təbii gözəlliyi ilə fərqlənən Göygöl gölü
yaranmışdır. Müasir dövrdə belə bir geoloji dəyişikliyin yaşanması ehtimalına toxunan
Tələt Kəngərli qeyd edir ki, Azərbaycanda, ümumilikdə Qafqaz regionunda bu cür dağıdıcı
zəlzələlər, ətraf ərazilərlə, xüsusən İranla müqayisədə daha az müşahidə edilir
və son oxşar hadisə 1988-ci ildə hazırkı Ermənistan ərazisində baş verib.
- Bu cür durumu
onunla izah etmək olar ki, əsas dağıdıcı zəlzələ ocaqları Ərəbistan plitəsinin Anadolu
və Mərkəzi İran blokları ilə maksimal geodinamik gərginlikli toqquşma zolağında
yerləşir. Qafqaz ərazisi isə buradan xeyli məsafədə arxa plandadır.
Strateji əhəmiyyətli
tibbi geologiya
Azərbaycanda
tibbi geologiya istiqamətində tədqiqatlar 2010-cu ildən başlayaraq aparılır. Sosialyönümlü
yeni elm sahəsi olan tibbi geologiya son
illər respublikamız üçün strateji əhəmiyyətli bir istiqamətə çevrilmişdir.
Müsahibim
deyir ki, Azərbaycanda tibbi geologiya üzrə həyata keçirilmiş tədqiqatların əsas
məqsədi respublika ərazisinin radiasiya, geokimyəvi və ekoloji xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi və ekoloji problemlər nöqteyi-nəzərindən ərazinin rayonlaşdırılmasıdır.
2010-cu ildən başlayaraq aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən işlər görülüb.
- Bundan başqa,
şöbədə respublika ərazisində yayılmış mərgümüşlü suların ətraf mühit və insan sağlamlığına
göstərdiyi təsirin qiymətləndirilməsi istiqamətində tədqiqat işləri aparılır, həmçinin
ölkənin yüksək təbii radiasiya müşahidə olunan bölgələrində radioekoloji və tibbi-statistik
xarakterli tədqiqat işləri də həyata keçirilir. Gələcəkdə Azərbaycanın yüksək təbii
radioaktiv fon və radon qazının anomal konsentrasiyaları müşahidə olunan bölgələrində
tədqiqat işlərinin daha da genişləndirilməsi və adıçəkilən faktorların əhalinin
sağlamlığına göstərdiyi təsirin qiymətləndirilməsi planlaşdırılır.
Həmçinin radonun
həcmi aktivliyinin yüksək olduğu bölgələrdə yaşayan əhali üçün tövsiyələr işlənib
hazırlanmaqdadır. Bundan başqa, neft-qaz çıxarma ərazilərində yataqların istismarı
nəticəsində insan həyatı üçün təhlükəli olan ekoloji şəraitin qiymətləndirilməsi
də planlaşdırılır.
Göründüyü
kimi, illərdir öyrənilən, araşdırılan Böyük Qafqazın bir incisi - Azərbaycanın mürəkkəb
geoloji quruluşunda aparılan tədqiqatlar nəticəsində hələ çox yeniliklərə rast gəlinəcək.
Elçin CƏFƏROV,
"Azərbaycan”
