Cinayət törətmiş və ya qanunsuz hərəkət törətməkdə təqsirli bilinən şəxslərin saxlanıldığı yerlər, yəni həbsxanalar hələ eramızdan əvvəl də mövcud olub.
Belə ki, eramızdan əvvəl birinci minillikdə Mesopotamiya, Misir kimi qədim sivilizasiyalarda ölüm və ya köləlik həyatı ilə bağlı hökm verilməzdən əvvəl həbsxanalardan müvəqqəti yer kimi istifadə olunurdu. Burada heç bir məhkum uzun müddət qalmırdı. Lakin zaman keçdikcə həbsxanalar islah müəssisələrinə çevrilməyə başladı. Bu müəssisələr həmçinin siyasi məhbuslar, dövlət düşmənləri və hərbi əsirlərin saxlanması üçün də uyğun yer sayılırdı.
Qədim dövrdə həbsxanalar əsasən yeraltı zindanlar formasında tikilirdi. Yunanıstanda məhbuslar tez-tez tanışları və ailələri tərəfindən ziyarət oluna bilinən binalarda saxlanılırdılar. Onların qaçmamaları üçün zindanlar, hündür divarlar tikmək əvəzinə ayaqlarına taxtadan zəncirlər bağlayırdılar. Qədim Roma İmperiyasında isə daha sərt üsullardan istifadə edilirdi. Onların həbsxanaları yalnız yeraltı, sıx klostrofobik keçidlər və kameralardan ibarət olurdu. Məhkumlar burada ömürlük və ya müəyyən müddətə divarlara zəncirlənmiş formada saxlanılırdı.
1116-cı ildə İngiltərə kralı II Henri münsiflər heyəti anlayışından istifadə olunan hüquq sisteminin ilk layihəsi ilə birlikdə həbsxana tikintisini də tapşırıb. Lakin ilk cəzaçəkmə müəssisəsi kimi yaradılan həbsxana 1595-ci ildə Amsterdamda olub. Bu zaman oğurluq edən şəxsləri öldürməyin ədalətsiz olduğu düşünülübdü. Həbsdə etdikləri əməldən çəkinmələri üçün onlara ikinci şans verilibdi. Sonradan bu ideya İtaliya, İngiltərə kimi ölkələrə də yayılmış həbsxanalar “gözləmə mərkəzlərindən” cəzaçəkmə müəssisələrinə çevrilmişdi.
XVIII əsrdə isə həbsxanalarda olduqca şiddətli cəzalar tətbiq olunur, məhkumlara müxtəlif üsullarla işgəncələr verilirdi. Dünyanın ilk modern həbsxanası 1829-cu ildə Filadelfiya yaxınlığında yerləşən “Şərq Penitensiarı” idi. Həmin ilin 25 oktyabr tarixində ikiillik həbs olunan 18 yaşlı Çarlz Uilyams ilk dəfə burda cəzasını çəkən məhkum olmuşdu. Həbsxananın indikilərdən nisbətən böyük kamerasında polad çarpayı, tualet, taxta stul, skamya və yemək qabları var idi. İçəri günəş işığı tavandakı 8 düymlük pəncərədən düşürdü. Tək öhdəlik isə “İncil” oxuyaraq günahlardan təmizlənmək idi.
