Sosial Tədqiqatlar
Mərkəzi "Dağlıq Qarabağda erməni əhalisinin sayı: işğala qədər və sonra” adlı hesabat
yayıb. AZƏRTAC xəbər verir ki, hesabatı dekabrın 22-də mərkəzin İdarə Heyətinin
sədri, Milli Məclisin İnsan hüquqları komitəsinin sədri Zahid Oruc təqdim edib.
Hesabatda
deyilir ki, noyabrın 10-da Azərbaycan,
Rusiya və Ermənistan rəhbərləri tərəfindən imzalanmış birgə Bəyanatın 7-ci maddəsi
Dağlıq Qarabağ regionuna məcburi köçkünlərin qayıdışı ilə bağlı məsələləri tənzimləyir.
Sənəddə deyilir ki, daxili məcburi köçkünlər və qaçqınlar Dağlıq Qarabağın ərazisinə
və ətraf rayonlara BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının ofisinin nəzarəti
altında geri qayıdırlar.
Ötən qısa
müddət ərzində razılaşmanın sözügedən müddəasının həyata keçirilməsi məqsədilə beynəlxalq
humanitar missiyanın təşkil olunması haqqında məlumatın olmamasına baxmayaraq,
44 gün davam edən müharibə zamanı münaqişə zonasını tərk etmiş ermənilərin geri
qayıtmasına dair müxtəlif mənbələr tərəfindən fərqli rəqəmlər səsləndirilir. İlk
növbədə, tərəflərin razılığı ilə regionda yerləşdirilən Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin
fəaliyyəti ilə bağlı yaradılmış informasiya resursunda gündəlik icmallar bölməsində
18 dekabr tarixinə olan məlumata görə, 41275-dək şəxsin Xankəndi və ətraf ərazilərə
qaytarıldığından bəhs edilir. Lakin haqlı olaraq sual meydana çıxır: Dağlıq Qarabağda
işğala qədər və sonra yaşayan əhalinin demoqrafik, sosial və etnik-milli tərkibinin
dinamikası necə dəyişib?
Otuz il əvvəl
Qarabağda azərbaycanlıları etnik təmizləməyə məruz qoymuş təcavüzkar Ermənistanın
işğalçılıq siyasəti, bölgənin erməni əhalisinə qarşı da demoqrafik soyqırımı ilə
nəticələnib. Ermənistanda demoqrafik çöküşün yaşanması BMT səviyyəsində bəyan edilib.
BMT-nin hesablamalarına görə, Ermənistan əhalisi hər il 8 min nəfər azalma tendensiyasına
malikdir.
Sovet dövründə
Azərbaycan və Ermənistan əhalisi bənzər templərlə artsa da, 1993-cü ildən bəri vəziyyət
dəyişib. Azərbaycan əhalisi hər il 1-2,5 faiz artmağa davam edərkən, Ermənistan
əhalisi separatçı rejim dövründə, 1993-1995-ci illərdən başlayaraq hər il 3 faiz
azalan dinamika üzrə davam edib, demoqrafik disbalans artıb, gənclərin sayı sürətlə
azalmağa başlayıb. 1993-cü ildə Ermənistan və qondarma DQR əhalisi 3,6 milyon (Azərbaycanda
7.44 milyon), 2000-ci ildə 3.37 milyon (Azərbaycan-8 milyon), 2014-cü ildə 3.15
milyon (Azərbaycan-9.5 milyon) olub. BMT-nin hesablamalarına görə, vəziyyətin bu
cür davam etməsi halında Ermənistan əhalisinin 2030-cu ildə 3 milyona, 2100-cü ildə
1 milyona düşəcəyi proqnozlaşdırılır. Demoqrafik problemlərlə bağlı müzakirələrdə
bəzi tədqiqatçılar erməni əhalisinin sayının davamlı azalmasının başlıca səbəbini
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll edilməməsi, xaricə miqrasiyanın səbəbini gec-tez
hərbi əməliyyatların baş verəcəyindən qorxusu ilə əlaqələndirib.
Sovet siyahıyaalınmasında
Qarabağ bölgəsində 1979-cu ildə ümumi əhali 162200 nəfər olub, onun 123100 nəfəri
ermənilər (75,9 faiz), 37,300 nəfəri azərbaycanlılar (22,9 faiz) təşkil edib. Sonrakı
etnik təmizləmə və mühacirət nəticəsində bölgə etnik baxımdan homogenləşib və rəsmən
elan etdikləri 150000 əhalinin yüzdə 100 faizi ermənidir.
Son 30 ildə
Qarabağda əhali sayının dinamikası ilə bağlı yazılan yeganə tədqiqatın erməni müəllifi
deyir: "DQR-də demoqrafik problemlərin və əhalinin məskunlaşması ilə bağlı məsələlər
öyrənilməyib. Yaşayış məntəqələrinin vəziyyəti qiymətləndirilməyib. Məskunlaşma
proseslərinin tendensiyaları müəyyən edilməyib. Halbuki, erməni əhalisinin azalmasının
qarşısını almaq üçün bu, çox vacibdir”.
Digər erməni
müəllifin demoqrafik kollapsla bağlı gəldiyi qənaət isə belədir: "Əhali artımının
dayanmasının əsas səbəbləri bunlardır: müharibədə itkilər, intensiv mühacirət, aşağı
doğum və çox yüksək ölüm nisbəti. Bu gün demoqrafik dinamikanın aşağı göstəriciləri
nəticəsində əhali dinamikası son dərəcə pis istiqamətlənib. Əhalinin müharibədən
əvvəlki səviyyəyə nə vaxt çatacağını proqnozlaşdırmaq qeyri-mümkündür”.
Rusiyalı müəllif
isə yazır ki, bölgə və Ermənistan rəhbərliyi Qarabağ əhalisinin 50 min nəfərdən
çox azalmasının qarşısını ala bilməyib. Bu dəhşətli rəqəm sayılmalıdır və Qarabağın
Azərbaycan daxilində Böyük Vətən müharibəsi illərində cəbhədə verdiyi böyük itkilərlə
müqayisə edilə bilər. Rusiyalı müəllif davam edərək yazır ki, DQR-də 2005-ci ildə
aparılmış siyahıyaalma, bölgədəki erməni əhalisinin tam monoetnik tərkibini göstərir.
Əhalinin sayı onillərlə nəinki artıb, əksinə, 145 mindən 137 min nəfərə düşüb. Nəinki
Azərbaycan əhalisi tamamilə qovulub, əlavə olaraq rus əhalinin sayında da kəskin
azalma qeydə alınıb. Qarabağda yaşayan 2 min rus əhalidən cəmi 171 nəfər qalıb.
Beləliklə,
Qarabağda 1 milyona yaxın soydaşımızın etnik təmizləməyə məruz qalması ilə Ermənistan
işğalçı rəhbərliyi tərəfindən son 30 ildə Qarabağın erməni əhalisinə münasibətdə
həyata keçirilən "demoqrafik mina” artıq işə düşüb və hazırda dövlətimizin apardığı
azadlıq müharibəsi onun istənilən məqam partlamaması üçün bölgənin erməni icmasının
qurtuluş yolu kimi çıxış edir.
Qeyd edilənlər
baxımından əhali sayının göstərildiyi istənilən mənbələrə nəzər salmaq lazım gəlir.
Məsələn, 1991-ci ildə qondarma "müstəqillik” səsverməsində 108615 nəfər seçici səs
verib. 2017-ci ildə səs vermək hüququ olan şəxslərin sayı 103818 nəfər olub.
2020-ci il qondarma prezident seçici siyahısında isə 76728 nəfərin adı olub. Bu,
onu göstərir ki, hətta qondarma qurumun rəsmiləri tərəfindən elan olunan rəqəmlər
də əhali artımının tənəzzülünü təsəvvür etməyə imkan verir. Yəni 30 il ərzində səsvermə
hüququ olanların sayı nəinki artıb, əksinə, 108 mindən 103 minə enib.
Qarabağda
30 illik işğalın demoqrafik nəticəsi Ermənistanın işğalçılıq siyasətində daha bir
cinayətin-demoqrafik cinayətin tam sübutuna çevrilib. Bölgədə etnik müxtəlifliyin
məhv edilməsi, əhali artımının çökməsi, münaqişənin həllində maraqlı olmaması ilə
Ermənistanın işğalçı rəhbərliyi Qarabağda erməni xalqını "demoqrafik soyqırımına”
uğradıb. Ermənistanın etnik təmizləmə siyasəti yalnız Azərbaycan əhalisinin deyil,
həm də Qarabağın erməni icmasının bölgədən tədricən yox olmasının başlanğıcını qoyub.
Vəziyyəti düzəltmək məqsədilə Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlara Ermənistandan
(94 faiz), Rusiyadan (4.2 faiz) qanunsuz köçürmələr edilsə də, demoqrafik vəziyyət
bərpa olunmayıb.
Həmçinin bu
dövr ərzində qondarma rejim tərəfindən 30 minədək erməni qaçqının məskunlaşdırılmasına,
Zəngilanda İraq ermənilərinin, Cəbrayılda İraq/Suriya ermənilərinin yerləşdirilməsinə
1 milyon dollara yaxın vəsait ayrılmasına baxmayaraq, öz doğma torpaqlarından qovulan
soydaşlarımızın nə fəaliyyətini kompensasiya etmək, nə də erməni icmasının "nəslinin
tədrici yoxa çıxmasının” qarşısını almaq mümkün olmayıb. Bu, birmənalıdır ki, Ermənistan
əhalisi həm davam edən miqrasiya, həm də artım tempinin demək olar durduğu şəraitdə
davamlı olaraq azalır. Bunlar, öz növbəsində, Azərbaycanın Qarabağın azadlığı uğrunda
müharibəsinin həm də, bölgənin demoqrafik qurtuluşuna xidmət etməsini, 1 milyona
yaxın qaçqın və məcburi köçkün əhalinin öz doğma torpaqlarına qaytarılmasının təxirə
salınmaz məsələ olmasını göstərir.
Qeyd edək
ki, Qarabağda məskunlaşdırılan ermənilərin yaşadığı demoqrafik böhrana baxmayaraq,
separatçı rejim tərəfindən doğma torpaqlarından məcburi köçkün düşmüş azərbaycanlıların
sayında son 30 il ərzində 40 faizə yaxın demoqrafik artım olub.
