"Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının
yeni mərhələyə yüksəlməsində müstəsna rol oynamış və bütöv bir ədəbi məktəb formalaşdırmış
qüdrətli şəxsiyyətdir. Vətəndaş yazıçının bədii nailiyyətlərlə zəngin irsində azərbaycançılıq
məfkurəsi dövrün ictimai-siyasi fikrinin aparıcı amili kimi dolğun ifadəsini tapmışdır.
Sənətkar həyat həqiqətlərini, ictimai mühiti hərtərəfli əks etdirən və bədii-estetik
dəyər daşıyıcısına çevrilən rəngarəng obrazlar qalereyası yaratmışdır”.
İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti
Cəlil Məmmədquluzadə
- bu böyük şəxsiyyət yaradıcılığa başlayarkən
qədim və zəngin Azərbaycan ədəbiyyatında bədii nəsr inkişaf etməmiş bir sahə idi
və hekayə kamil janr kimi bu ədəbiyyatda hələ formalaşmamışdı. Onun bədii nəsri
Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ədəbi hadisə idi və akademik İsa Həbibbəylinin sözləri
ilə desək, "Poçt qutusu” Azərbaycanda kiçik hekayə janrının ilk böyük mükəmməl proqramı”
oldu. Xalq Mirzə Cəlilin hekayələri ilə bu janrı milli ədəbiyyatın faktı kimi dərhal
qəbul etdi. "Kiçik adamlar”ı və "Artıq adamlar”ı, "Ölülər”i və "Dəlilər”i, "Saqqallı
uşaqlar”ı da millətə çevirən, xalqa öz "mən”ini genetik yox, milli səviyyədə dərk
etdirən, ibrətli əsərləri bizə hamıdan çox və hamıdan kəskin Məmmədquluzadə” yazdı.
C.Məmmədquluzadə
qələmə aldığı hadisələrə, insanlara bəslədiyi münasibətdən, əhvalatları necə şərh
etməsindən asılı olaraq satirik üsluba, satirik boyalara müraciət edir. Bu boyalar
təsvir və təhkiyədən, obrazların taleyindən və ya ictimai mövqeyindən asılı olaraq
müxtəlif çalarlarda üzə çıxır. Təbii ki ədibin yaradıcılığında formaca müxtəlif,
rəngarəng olan gülüş özünün ən yüksək ifadəsini,
komik qüvvəsini yalnız satirada tapır. Bununla
yanaşı, ədibin satirik təqdimində ictimai ittiham məzmunlu lirika satira ilə növbələşir.
Şifahi xalq ədəbiyyatından başlayaraq, "Şikayətnamə”, "Kitabi-Əskəriyyə”, "Rəşid bəy və Səadət xanım”
və s. kimi əsərlərdə bu forma əlamətlərinə rast gəlmək mümkündür. Satira ilə lirikanın
belə uğurlu müştərəkliyini sonrakı nəsrimizdə qüvvətli şəkildə, novatorcasına inkişaf
etdirən də məhz Mirzə Cəlildir. Nəhayət, "Danabaş kəndinin əhvalatları” povestində
satira ilə lirika tam qovuşuq halda, növbələnmə tərzində bir-birini tamamlamaqla
çox cazibədar və kamil sintezini” tapır.
Cəlil Məmmədquluzadə
irsində lirik pafos onun yaradıcılığının ilk nümunəsi olan "Çay dəstgahı” əsərində,
"Molla Nəsrəddin” jurnalında çap etdirdiyi poetik nümunələrdə və s. üzə çıxan şairlik
istedadında da cəmlənir. "Milli musiqini mənəviyyat, əxlaq və fəlsəfə kimi tərənnüm
edən” Mirzə Cəlil müdrikliyi "Kamança” kimi daha dərin mənalı söz hikməti ilə də
könülləri ovsunlayır. 1918-ci ildə, qan yaddaşımıza həkk olan Şuşada erməni-Azərbaycan
savaşının ən şiddətli zamanında Qəhrəman yüzbaşı önündə "Zabul segahı” çalan, ölümə
məhkum olmuş qoca erməni tarzən Baxşı dayanır. Ədib qanlı toqquşmanı silahla deyil,
muğamla, istedadın lirizm harmoniyasında siyasi düşüncə tərbiyəsində susdurur. Bizdən
oğurlanan məhz özümüzə qaytarıldığı üçün hissin, duyğunun gücü ilə bağışlanır:
"Ədə, erməni, tez kəmənçəni yığışdır, itil get burdan”. Mirzə Cəlil humanizmi, duyumu,
Mirzə Cəlil dühası budur!
Cəlil Məmmədquluzadə
yaradıcılığında satiradan lirizmə yönlənmək, bəzən paralel müştərəklik mahiyyətcə
daha çox insanların ictimai ədalətsizliklərdən doğan mənəvi iztirablarının emossional
təzahürüdür. Ədibin sözaltı məna və psixoloji məzmunla zəngin olan əsərlərində hissin,
yaxud fikrin güclü olduğunu demək çətindir. Burada: a) hiss və fikirlər obrazların
zahirindən mahiyyətə doğru aşkara çıxır; b) əsər boyunca obrazların mənəvi iztirablarının
bədii ifadəsi kimi özünü göstərir. Haqsızlıq dünyasının hər cür eybəcərliklərini
özündə cəmləyən Xudayar bəy Zeynəbin oğlu Vəliquluya nəsihətində deyir: "İndi, əzizim,
Vəliqulu, qardaşoğlu, sən özün də görürsən ki, sizin məndən savayı bir özgə böyüyünüz,
baş çəkəniniz yoxdur. Bəs belə olan surətdə mən necə durum kənardan baxım ki, anan
getsin Xalıqverdi bəyə və gözəl atanın, rəhmətlik atanın, o iki gözümün işığı atanın...
Bu sözləri Xudayar bəy bir halda deyirdi ki, deyəsən pəs, ürəyi yanırdı. Sol əliylə
geyməsinin ətəyini qalxızıb, guya ki, gözünün yaşını silir. Amma bir xırdaca huşyar
adam olsaydı, əlüstü duyardı ki, Xudayar bəyin gözünə bir tikə yaş gəlməyibdir”.
Müəllif təsvir olunan hadisələrlə obrazın adi vəziyyətindəki hisslərini deyil, müəyyən
səbəbdən düşdüyü vəziyyəti, yalnız zahirdə olduğunu yığcam və dəqiq təsvir edir.
Zahiri lirizm "iki gözünün işığı” olan dostu üçün göz yaşı tökərək onu şərtləşdirən
yeni məqsədlərə xidmət edir, Xudayar bəy özgə nöqteyi-nəzəri vasitəsilə (mən necə
durum kənardan baxım ki, anan getsin Xalıqverdi bəyə) iş görür, Zeynəbin faciəli
taleyini, yaşadığı cəmiyyətin ədalətsizliyini rüsvay edən tutarlı fakt kimi isbatlayır.
Satiradan adlayan, uzaqlaşan gerçək lirizm isə
obrazın etirazlarını, göz yaşlarını həssaslıqla verir, onun psixoloji situasiyalarını
əsər boyu məharətlə açır: "Zeynəbin işi çox çətin yerə gəldi dayandı. Ev qaranlıq,
uşaqlar ac, bir tikə aşdan-zaddan bişirib, qaldı ocaqda, soyudu. Mallar qaldı ac,
susuz, Vəliqulu da ki, çıxdı qoydu getdi. Kim nə bilsin, nə vaxt gələcək çörəyə?!
Xudayar bəyin Vəliqulunu yoldan çıxarması, ana ilə oğul arasında nifaq əsərin təsirli
epizodlarındandır: "Zeynəb qaranlıqda oturub bu tövr fikrə cummuşdu. Qızları da
ağlamaqdan bir az sakit olub üzlərini qoymuşdular analarının dizləri üstə. Düz iki
saat ana və balalar bu halətdə oturmuşdular. Axırı qapı açıldı. Zeynəb elə bildi
Vəliquludur. Bir az ürəyi açıldı”. Mirzə Cəlil qadın faciəsini, kölə vəziyyətinə
düşmüş ruhun mənəvi iflasını, tənha, çıxılmaz, ümidsiz vəziyyətdə belə ürəyin xəyal
etdiyi nöqtədə dayandığını məharətlə göstərə bilir. O, nüfuz sahiblərinə üsyan edən,
inamını itirmiş qadına sosial-tipik müəyyənliyin üstünlük təşkil etdiyi zaman daxilində
olan münasibətə etiraz edir, ana, qadın aliliyini
yüksək tutur və bu zaman sözlər məna etibarı ilə öz tonunu, mənasını da dəyişir:
"Ax ana, nə gözəl zadsan!”
Eyni intonasiya
ilə səslənən ifadə formasına ədibin "Ölülər” əsərində də rast gəlirik. "Ölülər”in
birinci pərdəsində Kəblə Fatma şeyxin ölü diriltmək əhvalatını eşidib sevinir, il
yarım əvvəl itirdiyi qızının - Saranın yenidən ona qayıdacağının həyəcanından ağlayır.
Ona qarşı etinasız olan ərindən bir küncə
sıxılaraq ağlayan qadına İsgəndərin ürək yanğısı da budur: "Yazıq ana”.
Fəlakət və
müsibət içində göz yaşlarına qərq olan, köməksiz qadın - anaların faciəsi, insan
psixologiyasının ən gözəl, ən incə nöqtələrini duymaq və aça bilmək, təhlil etmək
məharəti kimi hər iki əsərdə oxşar şəkildə
lirik fonda sənətkarlıqla qələmə alınır.
Ədib bəzən
obrazların hisslərində portret detallarından istifadə edərək fikri daha qabarıq
ifadə edir: "Bir az kənarda 45-50 sinnində bir övrət çömbəlib, dalını dayayıb kürsüyə
və çənəsini hər iki əlinin kəfəsinə qoyub qaş-qabaqnan Əhmədin ağlamağına tamaşa
edirdi. Köhnə çarğat, köhnə ağ çit arxalıq və köhnə solmuş şiləyi dizlik - övrətin
libası ancaq budur. Əgər deyək ki, bu övrətin ayaqlarında heç başmaq da yoxdur,
yəqin eləmək lazımdır ki, bu övrət kasıb bəndənin övrətidir”.
Son cümlə
lirik situasiyanın ən kəsərli dönüş nöqtəsi, həlledici anı olaraq mahiyyətə doğru
istiqamətlənir: "Bəli, bu övrət Məhəmməd Həsən əminin övrəti - İzzətdir” - təsdiqi tutarlı fakt kimi satiradan lirizmə, lirizmdən isə yenidən mühitin
ittiham dolu ifşasına yönlənir.
Ədibin nəsrində
dramatik əsərin tərkib hissələrindən biri olan təksəslilik əsərdə iştirak edən obrazlardan
birinin tək, öz-özünə danışması psixoloji təhlil kimi müəllifin obraza verdiyi müstəqim
xasiyyətnamə xarakteri daşıyaraq lirik intonasiyanın yaranmasında mühüm rol oynayır.
"Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərində Məhəmməd Həsən əminin taleyi, süjet boyu
kifayət qədər tanış olduğumuz "qaragünçülük” onun öz-özünə şikayətlənməsində dövrün aynası kimi daha konkret təsəvvür yaradır:
"Lap işlərim çətin yerə dayandı. Vallah, bilmirəm kasıblıq dərdi çəkim, arvad-uşaq
dərdi çəkim, eşşək dərdi çəkim. Yəni, eşşəyi də verməmək olmazdı. Söz yox, nə tövr
verməmək olar? Eşşəyi verməsəm, onda dəxi kənddə baş gəzdirmək olar? Genə necə olsa,
hakimdi, katdadı. Günün günorta çağı gəldi, nahaq yerdə yaxaladı ki, bu qədər iştrafındı
ver, onda bəs necə olsun? Xeyr, olmazdı ki, vermiyeydim”. Məhəmməd Həsən əmi hökm
sürən özbaşınalığı, haqsızlığı, çarəsizliyi görür. O bilir ki, hakim təbəqəni özündən
narazı salmaq olmaz. Obrazın sarsıntıları, düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolları axtarması,
həyəcanlı, gərgin, müdafiəsiz və itaətkar vəziyyəti, bu vəziyyətdə öz xasiyyət və
xarakterinə tənqidi münasibət, bəzən haqq qazandırma mövqeyi ictimai və psixoloji cəhətlərin əyani şəkildə
yekunu olaraq ədibin insan psixologiyasını məharətlə aça bilmək bacarığı kimi şərtlənir:
"Hələ mən bilmirəm ki, vallah, bu arvad-uşaq nə deyir?! Hələ bu küçük niyə belə
özünü yerdən yerə çırpır?! Deyinən görək axır mənnən bir yerdə alnının tərini silib
pul qazanmısınız? Verdim, çox yaxşı elədim verdim. Öz eşşəyimdir, özüm də verdim
də. Dəxi sizə nə dəxli var? A kişi, yəni, insafən onların da günahı yoxdur. Onlar
da elə məndən ötrü qalmaqal eləyirlər da”.
Göründüyü kimi, ədibin yaradıcılığında satira və lirizm bir birini əvəzləyən ifşa və lirizm paradoksu
kimi sanki bir nöqtədə birləşir, yaradıcılıq manerasının mükəmməlliyini bir daha
isbatlayır.
Səadət VAHABOVA,
AMEA Nizami
Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
