Həyat nəfəsli şeirlər müəllifi: Xurşudbanu Natəvan

Xurşidbanu Natəvan XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairləri arasında çox yüksək məqam sahibi idi. Natəvanın adının hər zaman böyük hörmətlə xatırlanması, mənəvi irsinə verilən yüksək dəyər Xan qızının ədəbi yaradıcılığı ilə yanaşı, həm də ictimai fəaliyyətindən irəli gəlir. 
Gələcəyin görkəmli şairəsi 1832-ci ilin 6 avqustunda Şuşada məşhur Qarabağ xanı İbrahim xan Cavanşirin oğlu Mehdiqulu xanın ailəsində doğulmuşdu. 
O, öz dövrünə görə mükəmməl təhsil almışdı. Şeirlər yazır, rəsm və tikmə sənəti ilə də məşğul olurdu. 1850-ci ildə şairə Dağıstan zadəganlarından olan general Xasay xan Usmiyevlə ailə qurdu. Onların toy mərasimi 1850-ci ilin payızında Şuşada baş tutmuşdu. Sonra Xasay bəyin Dağıstandakı kəndinə getmiş, oradan da Tiflisə köçmüşdülər. 
Tiflisin mədəni mühiti onun dünyagörüşünə müsbət  təsir göstərirdi. Natəvan bu şəhərdə rus, gürcü mədəni cəmiyyətlərinin fəaliyyətində yaxından iştirak edir, ağlı, zəkası, milli-mənəvi dəyərlərə bağlılığı, kübarlara məxsus davranışları, üç dildə sərbəst danışması ilə maraq oyadırdı. Amma Tiflis həyatı hər nə qədər xoşuna gəlsə də, burada qəriblik çəkirdi. Doğma Şuşadan ötrü darıxırdı. 
1852-ci ildə şairə möhkəm xəstələnir. Həkimlərin məsləhəti ilə Şuşaya qayıdır. Sağaldıqdan sonra ailəsi ilə birgə Vladiqafqaza, Dağıstana, Şirvana, Bakıya səyahətə çıxır. Xasay xanla izdivacından 1855-ci ildə Xurşidbanunun oğlu, 1856-cı ildə qızı dünyaya gəlmişdi. Oğlunun adını Mehdiqulu, qızının adını isə Fatmabikə (Xanbikə) qoymuşdular. 
1858-ci ildə Xan qızı ikinci dəfə ailəsi ilə birgə Bakıya gəlir. Şəhər hakimi Piquliyevskinin evində qonaq qalarkən onlar burada məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma (ata) ilə görüşüb tanış olurlar. Aralarında səmimi dostluq münasibətləri yaranır. Burada Xasay xanın fransızca sərbəst danışmasının da böyük rolu vardı. Düma həmin görüşdə Natəvanla şahmat oynayır. 26 yaşlı Natəvan 56 yaşlı Dümanı  mat  edir. Natəvanın xeyriyyəçilik məqsədilə Bakıdan Şıxlar kəndinə daş yol çəkdirməsi haqqında məlumat da A.Dümanın “Qafqaza səyahət” kitabında öz əksini tapıb.
Nəcib xasiyyətlərə malik Natəvanın xeyriyyəçilik fəaliyyəti təkcə bununla məhdudlaşmırdı. O, yoxsulların hamisi idi. 1872-ci ildə Xan qızı 6 kilometrlik məsafədən Şuşaya su kəməri çəkdirərək şəhər əhalisini içməli si ilə təmin etmişdi. 
İlk ailə həyatı uğursuz alındığından Xurşidbanu Natəvan Xasay xan Usmiyevdən ayrılır. Daimi olaraq Şuşada yaşamağa başlayır. Bu ayrılığın əsas səbəbi də Xasay xanın Şuşada qalmaq istəməməsi ilə bağlı idi. 
Natəvan ikinci dəfə 1869-cu ildə Seyid Hüseyn adlı bir şuşalı papaqçı ilə ailə qurur. Bu izdivacdan 5 övladı dünyaya gəlir. Övladlarından biri - Mir Həsən də böyüyəndən sonra “Mir” təxəllüsü ilə şeirlər yazırdı. Xan qızının ikinci həyat yoldaşı Seyid Hüseyn zadəgan nəslindən deyildi. Sadə zəhmət adamları arasından çıxmışdı. Natəvanın rəiyyət nümayəndəsinə ərə getməsi öz sosial mühitində birmənalı qarşılanmır. Mənasız söz-söhbətlər başlanır. Ailə üzvləri arasında təfriqə salınır. Oğlu Mehdiqulu xan söz-söhbət üzündən sarayı tərk edib hərbi təhsil ardınca gedir. Cəhalət girdabına yuvarlanmış insanların tənə və qınaqları şairəni zinhara gətirir. Bir tərəfdən də oğlu Mir Abbasın 17 yaşında həyatdan nakam köçməsi şairəni vaxtsız qocaldır, ağlamaqdan gözlərinin nuru, bədəninin taqəti qalmır. Xurşidbanu Natəvan 1897-ci ilin 1 oktyabrında vəfat edir və Ağdamın məşhur "İmarət" qəbiristanlığında dəfn olunur.
Xurşidbanu Natəvan öz şeirləri ilə Qarabağ şairləri arasında böyük nüfuz qazanmışdı. 

Iradə ƏLIYEVA,
“Azərbaycan”