Otuz ilə yaxın davam edən erməni işğalından qurtulmuş ərazilərimizdə tikinti-bərpa, quruculuq işləri başlayandan bəri yurduna qovuşan yalnız o yerlərin sakinləri deyil. İşğalçı, təcavüzkar ermənilərin uçurub dağıtdıqları, qarət etdikləri mədəniyyət ocaqlarımız da yenidən qurulur və qapılarını ziyarətçilərinin üzünə açır.
Onlardan biri də XX əsrin sonuncu onilliyində Şuşa düşmən işğalına məruz qalanadək orada fəaliyyət göstərmiş xalça muzeyi oldu. Bu il mayın 10-da Prezident İlham Əliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva və ailə üzvləri Milli Xalça Muzeyinin Şuşa filialının açılışında iştirak etdilər. Beləliklə, otuz bir ildən sonra Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin Şuşa filialının fəaliyyəti bərpa olundu.
Şuşada xalçaçılıq qədim və zəngin ənənələrə malikdir. Hələ 1867-ci ildə xalça sənətkarları Paris sərgisində iştirak edib, vətənə medallarla, diplomlarla dönüblər. Şuşa xalçaları 1872-ci ildə Moskvada keçirilən Politexnik Sərgisində də yenidən xüsusi nişanlarla təltif ediliblər.
Yalnız Şuşada deyil, bütövlükdə Qarabağda tarixi ənənələrə malik xalçaçılıq sənətinin öyrənilməsi, yaşadılması, inkişafı üçün hələ sovet dövründə müəyyən işlər həyata keçirilib. Qarabağ xalçaçılıq sənəti ənənələrinin öyrənilməsi, qorunması, yaşadılması məqsədilə 1985-ci il sentyabrın 26-da Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin 502 №-li əmrinə əsasən, Azərbaycan Xalçası və Xalq-Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialının əsası qoyulub. 1987-ci il mayın 19-da general Səməd bəy Mehmandarova məxsus XVIII əsr abidəsi olan malikanədə milli sənət dəyərlərimizi yaşadan filial fəaliyyətə başlayıb. Xalça və xalça məmulatları, bədii tikmə, milli geyim və zərgərlik nümunələri Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin əsas fondundan Şuşa filialına göndərilib. Muzeyin əsas fondundan seçilmiş xovlu və xovsuz xalçalar, xalça məmulatları, bədii tikmə, milli geyim, zərgərlik və bədii metal nümunələri Şuşa filialında sərgilənib.
1980-ci illərin sonlarında işğalçı ermənilər Azərbaycandan yenidən ərazilər qoparmaq niyyəti ilə Qarabağı münaqişə ocağına çevirdilər. Azərbaycanın mərd övladları qəddar, qatil ermənilərin hücumlarının qarşısını almaq, işğala yol verməmək üçün canlarını sipər etdilər. Ancaq xarici havadarlarından silah-sursat, maddi yardımlar alan düşmən Azərbaycanın Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazilərini işğal edə bildi.
1992-ci il mayın 8-də Şuşa şəhəri Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu günədək oradakı xalça muzeyinin filialı fəaliyyət göstərdi. Təcavüzkar ermənilərin işğalına məruz qalan ərazilərimizdə maddi-mənəvi xəzinəmiz sayılan neçə-neçə tarixi abidəmiz, muzeylərimiz erməni işğalçıları tərəfindən qarət olundu, dağıdıldı. Qəsbkarların əllərinə keçən torpaqlarımızda 762 mədəniyyət abidəsi qaldı. İşğalçılar 22 muzeyi, 4 rəsm qalereyasını talayaraq yerlə yeksan etdilər.
Qədim Şuşada hər birinin Azərbaycanın maddi-mənəvi xəzinəsində öz yeri olan 8 muzey - Dövlət Qarabağ Tarixi Muzeyi, Üzeyir bəy Hacıbəylinin ev-muzeyi, Bülbülün memorial muzeyi, musiqiçi və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın xatirə muzeyi, Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyinin Şuşa filialı, tarzən Qurban Pirimovun Ağdam rayonundakı xatirə muzeyi fəaliyyət göstərirdi.
Şuşada fəaliyyət göstərən 8 muzeydən yalnız Xalça muzeyi əşyalarının yarıdan çoxunu, dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin evmuzeyi isə əşyalarını qismən xilas edə bildi. Belə ki, saxlanılan sənət nümunələrinin təhlükədə olduğunu nəzərə alaraq, 1992-ci il fevralın 29-da Şuşa filialının 246 ədəd eksponatından 183-ü (80 ədəd xovlu xalça, 35 ədəd xovsuz xalça və xalça məmulatı, 29 ədəd bədii tikmə və milli geyim, 39 ədəd zərgərlik məmulatı) təxliyə edilərək Bərdəyə, ardınca Bakı şəhərinə gətirildi və Azərbaycan Xalça Muzeyinin əsas fonduna təhvil verildi. Həmin eksponatlar arasında XIX-XX əsrləri əhatə edən Qarabağın ənənəvi "Şabalıd-buta", "Malıbəyli", "Qoca", "Bəhmənli", "Atlı-itli", "Xanlıq", "Çələbi", "Açma-yumma" çeşniləri əsasında toxunmuş xovlu xalçalar, məişətdə geniş istifadə olunan xovsuz xalçalar və xalça məmulatları, bədii tikmə, milli geyimlər və zərgərlik nümunələri qaldı.
Şuşa şəhəri işğal altında olduğu dövrdə Şuşa filialı öz fəaliyyətini Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində davam etdirdi.
2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində Müzəffər Azərbaycan Ordusu torpaqlarımızı Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalından azad etdi. Çox keçmədi ki, digər ərazilərimiz kimi, Şuşada da tikinti, bərpa işlərinə start verildi. Şuşadakı xalça muzeyinin binası işğal dövründə yararsız hala düşdüyündən, tarixi görkəminə müdaxilələr olunduğundan burada 2021-ci ildən başlayaraq Heydər Əliyev Fondu tərəfindən bərpa işləri həyata keçirildi. Binanın daxili divarları, döşəmələri, tavanları bərpa edildi. Sonradan alçıpanla bağlanılan qapı, pəncərə, tavan və arakəsmə divarlar götürülərək binanın tarixi siması özünə qaytarıldı. Onun fasadındakı çatlar bərpa olundu, daşla üzləndi.
Qarabağda toxunan zərif xalçalar yenidən Şuşada, Milli Azərbaycan Xalça Muzeyinin Şuşa filialında sərgilənir. O xalçalar ki, hər biri dəyərli sənət əsəridir və qədim Qarabağ torpağının ruhunu, əsrlərlə burada yaşayıb-yaratmış insanların, eləcə də sənətkarların həyat və məişətini, dünyagörüşünü özündə əks etdirir.
Zöhrə FƏRƏCOVA,
"Azərbaycan"
