Lui Brayl.
Bu ad sizə nəsə deyirmi? Yəqin çoxunuza tanış gəlmədi heç. Halbuki bu şəxs milyonların
oxuyub-yaza bilməsinə, təhsil almasına vəsilə olub. Məhz bu şəxsin yaratdığı əlifba
sayəsində gözdən əlillər cəmiyyətdən təcrid olunmadan maariflənmə imkanlarını genişləndiriblər.
İstedadlarını üzə çıxarıblar, sevdikləri sahənin peşəkarına çevriliblər...
Lui Brayl
bütün dünyada gözdən əlillərin istifadə etdiyi Brayl əlifbasının yaradıcısıdır.
Əlifba Asiya xalqlarından başqa, dünyanın bütün ölkələrinin əlifbalarına tətbiq
edilib. Bəs bu əlifba necə yaranıb? Gəlin əvvəlcə Lui Braylın həyatına nəzər salaq.
Lui Brayl
1809-cu il yanvarın 4-də Fransanın Kopvrey şəhərində dünyaya gəlib. Atası Simon
Rene Brayl çəkməçi idi. Lui üç yaşı olanda atasının emalatxanasında sol gözünü bizlə
zədələyir. Bu hadisə uşağın sol gözünün görmə qabiliyyətini itirməsinə səbəb olur.
Zamanla simpatik oftalmiya xəstəliyi uşağın sağ gözünə də təsir edir. Nəticədə Lui
5 yaşında tamamilə kor olur. Lakin valideynləri onun təhsil alması və cəmiyyətdə
müəyyən mövqe tutması üçün əlindən gələni edirlər. Lui əlifbanı yerli məktəbdə çöplər
vasitəsilə öyrənir. Skripka təhsili almaq üçün evə musiqi müəllimi gəlir. Parlaq
zəkasına və çalışqanlığına görə 10 yaşında Kor Uşaqlar üçün Kral İnstitutunda təhsil
almaq şansı qazanır. Bu institutda aldığı təhsil Braylın həyatında böyük rol oynayır.
Burada bəzi kitablar relyef-xətli şriftlərlə çap olunmuşdu. Lakin bu cür kitablar
az idi, üstəlik əksər fənlərin kitabları çatışmırdı. Ona görə də tədris metodikası
dinləyib-qavrama əsasında qurulmuşdu. Lui Brayl institutun ən parlaq tələbələrindən
idi. Dərsləri ilə yanaşı, piano və orqanda da çalmağı öyrənmişdi.
Təhsil müddətində
Lui "gecə əlifbası” ilə tanış olur. Bəzi dərsliklər artilleriya zabiti Şarl Barbyenin
tərtib etdiyi bu əlifba ilə hazırlanırdı. Əlifbanın yaranması 1821-ci ilə, müharibə
vaxtına təsadüf edir. Belə ki, gecə vaxtı əsgərlər pıçıldaşmadan, işıq yandırmadan
bir toxunuşla məlumatları bir-birlərinə ötürə bilmələri üçün Fransa imperatoru Napoleon
Bonapart Şarl Barbyeyə relyef-xətli şrift sifariş edir. Bu şriftdə hərflər kartonda
açılmış dəliklər vasitəsilə təsvir edilirdi, məlumat isə barmaqları bu işarələrə
toxundurmaqla oxunurdu. Əlifbanın bu mürəkkəb quruluşu onun praktik cəhətdən öyrənilməsinə
əngəl törədirdi. Hərflər uşaq barmaqları üçün həddindən artıq böyük idi, bu isə
sözləri oxumaqda çətinlik yaradırdı. Lui bu şriftlərlə tanış olduqdan sonra əsas
çatışmazlığı tapır. Belə ki, Barbyenin şrifti 12 nöqtə ilə kodlaşdırıldığından hansı
simvolun olduğunu müəyyən etmək qəliz idi. Nöqtə və tirelərdən ibarət olan bu sistem
çətin olsa da, Braylı ruhlandırır. 15 yaşlı oğlan nöqtələrin sayını azaldaraq,
12-dən 6-ya endirir, şrifti sadələşdirir və relyef-nöqtəli yazı sistemini yaradır.
Bu, daha asan və tez öyrənilən idi.
Brayl daha
bir neçə il bu şriftin təkmilləşməsi üzərində çalışır. Şriftin ilkin variantını
1829-cu ildə bitirdiyi və çalışdığı institutun idarə heyətinə təqdim edir. Lakin
heyət bu şriftin görmə qabiliyyəti olan müəllimlər üçün narahat olduğunu əsas gətirir.
Yalnız 1837-ci ildə gözdən əlil və görmə qabiliyyəti zəif olan şəxslərin israrı
ilə idarə heyəti yenidən bu məsələyə baxır. Beləliklə, Lui Braylın yaratdığı şrift
bütün dünyada istifadə olunan gözdən əlil və görmə qabiliyyəti zəif olan şəxslər
üçün Brayl əlifbası kimi tarixə düşür.
Qeyd edək
ki, Lui Brayl 1828-ci ildə təhsilini başa vuranda oxuduğu kral institutunda kiçik
müəllim-repetitor kimi çalışmaq təklifi alır. 1833-cü ildən isə müəllim işləyir.
Bütün həyatı boyu orada tarix, cəbr və həndəsədən dərs deyir. O, həm də istedadlı
musiqiçi idi. Odur ki, hərf və rəqəmlərdən başqa, not üçün də şrift yaradaraq gözdən
əlil və görmə qabiliyyəti zəif şəxslərə musiqini tədris edirdi.
Lui Brayl
1852-ci ildə 43 yaşı tamam olandan 2 gün sonra Parisdə uzun illərdir onunla birlikdə
"addımlayan” vərəm xəstəliyindən vəfat edir və doğulduğu Kopvrey şəhərində dəfn
olunur. 100 illik yubileyi ərəfəsində - 1952-ci ildə nəşi təntənəli şəkildə Panteona
köçürülür. Hazırda Lui Braylın uşaqlıq illərinin keçdiyi Kopvreydəki evi muzey kimi
fəaliyyət göstərir. Həmin ev-muzeyə aparan küçəyə Lui Braylın adı verilib. Kopvreydən
başqa, Fransanın bir neçə başqa şəhərlərində də büstü ucaldılıb. Bu görkəmli şəxsin
doğum günü - 4 yanvar isə bütün dünyada Brayl əlifbası günü kimi qeyd olunur.
Məlumat üçün
bildirək ki, ənənəvi altınöqtəli Brayl əlifbasına 64 simvol daxil edilib. Bu əlifba
ilə dəqiqədə 150 söz oxumaq mümkündür və bu, normal görmə qabiliyyəti olanların
oxunma tezliyinin təxminən yarısını təşkil edir.
Brayl əlifbası
əsasında ilk kitab 1837-ci ildə nəşr edilmiş "Fransa tarixi” kitabıdır. Brayl əlifbası
ilə kitab buraxan bir sıra nəşriyyatlar var. Onlardan ən böyüyü Londonda korlar
üçün Kral İnstitutudur. Həmin nəşriyyat qəzet və kitablardan başqa imtahan sənədləri
və hətta bank bildirişləri də çap edir.
Azərbaycanda
1981-ci ildən Gözdən Əlillər üçün Respublika Kitabxanası fəaliyyət göstərir. Kitabxananın
fondunu Brayl kitabları, audiokassetlər, CD-lər və dövri mətbuat, 20 min nüsxə ədəbiyyat
təşkil edir.
Dünyada təxminən
124 milyon görmə qabiliyyəti olmayan insan yaşayır. Müasir informasiya texnologiyaları
inkişaf etdikcə Brayl tipli texnologiya da inkişaf edir. Azərbaycanlı mütəxəssislər
bu zərurəti nəzərə alaraq Brayl pad yaradıblar. Bu qurğunun geniş istehsalına hələ
başlanmasa da, bir neçə xarici ölkənin marağına səbəb olub.
