Böyük Azərbaycan
şairi İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığı başdan-başa hələ də açılmamış sirlərlə doludur.
Bu zəngin yaradıcılıq öyrənildikcə öyrənməyə, araşdırıldıqca araşdırılmağa maraq
oyadır. Ona görə də şairin şeirlərindən danışanda qarşıya istər-istəməz suallar
çıxır. Bu sualların da cavabını tapmaq çox zaman ona görə çətin olur ki, onların
doğrusunu yalnız Nəsiminin özü bilirdi.
Nəsiminin
ən çox mübahisə doğuran şeirlərindən biri "Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana
sığmazam” misrası ilə başlayan qəzəlidir. Bu qəzəllə, hətta yalnız ondakı iki cahanla
bağlı ötən əsrin 70-ci illərində qızğın mübahisələr başlandı. Lakin bu mübahisəyə
qoşulanların heç biri ağlabatan nəticəyə gəlib çıxa bilmədi. Bu iki cahan çoxlarını
düşündürdü. Onlardan birinin bizim bu cahan olduğu heç kimdə mübahisə doğurmurdu
və onunla bağlı mübahisələr getmirdi. Bunu hamı birmənalı şəkildə qəbul edirdi.
Bütün söz-söhbətlər, mübahisələr, dartışmalar ikinci cahanın başındaydı. Nə idi
bu iki cahan?
Bir çox alimlər
Nəsimini Allahsız sayır, guya Tanrını tanımadığını, hətta ona asi çıxdığını düşünür
və ikinci cahan deyəndə onun gedər-gəlməzlər dünyasını, yeraltı dünyanı nəzərdə
tutmadığı fikrinin üstündə dururdular. Onlar ikinci cahan deyəndə Nəsiminin bu cahan
boyda başqa bir cahanı xəyalında canlandırıb hər iki cahanı varlığında, canında,
bədənində sığdırmaqla özünün böyüklüyünü göstərdiyini vurğulayırdılar. Digər alimlər
isə bu fikirlərlə razılaşmır, daha inandırıcı mülahizələr söyləyirdilər. Onlardan
bəziləri Nəsiminin gedər-gəlməzlər dünyasına inanmadığını şübhə ilə də olsa qəbul
etmir, onun şairin şeirindəki ikinci cahan olduğunu düşünürdülər. Bunu da ağlabatan
saymayan üçüncülər tamam başqa yol tutaraq şeirdə heç iki cahandan söhbət getmədiyini
düşünür və misranın "Məndə sığar ikən cahan, mən bu cahana sığmazam” şəklində olduğunu
qəbul edib onu məhz bu cür açmağa çalışırdılar. Onlara görə, şeirdə iki cahandan
söhbət getmir. Nəsimi bir cahandan danışır ki, o da bizim yaşadığımız bu dünyadır.
Dördüncülər isə ikinci cahan deyəndə Nəsiminin özünü, öz varlığını, canını, bədənini
nəzərdə tutduğunu bir fikir kimi ortaya atırdılar. Əvvəlkilərə baxanda sonuncu fikrin
heç bir məntiqi əsası yox idi.
Bəs bu misranın
sirrinin açılmağının çətinliyi nədədir?
Bu sirri açmağın
çətinliyinin iki səbəbi var: Birincisi, o sirrin doğru cavabını yalnız Nəsiminin
özü bilirdi. İkincisi isə, Nəsimi o sirrin açarını özü ilə aparmayıb. Onun digər
şeirlərində bu misranın sirrini, daha doğrusu, şairin dediyi ikinci cahanın nə olduğunu
tapmaq üçün çoxlu ipucları, açarlar, yönləndirici işarələr saxlanmışdır.
Nəsimi bir
şeirində deyirdi:
Həq mənə söylə
dedi, əmr etdi, mən də söylədim,
Sözümü dastan
edib aləmdə təkrar etdilər.
Əgər Tanrı
Nəsimiyə əmr edirdisə, söylə deyirdisə, deməli, Nəsimi Tanrı ilə danışırdı. Başqa
sözlə desək, Tanrı əmr edirdi, Nəsimi də onun səsini eşidirdi. Bəs Tanrı hansı dildə
danışırdı ki, Nəsimi onun dediklərini başa düşürdü?! İndi Şumer qaynaqları ilə yaxından
tanışlıq bu sualların cavabını tapmağı xeyli asanlaşdırır. Nəsimi Tanrı ilə danışdığı
dil haqqında bir şeirində belə deyir:
Sən bu Nəsiminin
dilini anla, bil sözün,
Kim, var bu
dildən özgə bizim bir lisanımız.
"Bu dildən
özgə bizim bir dilimiz də var” deyəndə Nəsimi nəyi nəzərdə tuturdu? Sözsüz ki, burada
ərəb və fars dillərindən söhbət gedə bilməz, çünki onların olduğunu hamı bilir.
Nəsimi isə heç kimin bilmədiyi ikinci bir dilin adını çəkir. Əgər söhbət Nəsiminin
Tanrı ilə danışmağından gedirsə, onda burada Tanrı dilinin nəzərdə tutulduğu şübhə
doğurmamalıdır. Bu fikri söyləməyə şeirin digər misraları daha çox əsas verir. Şeirin
ilk iki misrası belədir:
Var bu cahandan
özgə bizim bir cahanımız,
Surət bu aləm
oldu bizə, ol məkanımız.
Nəsimi bu
dünyanı o biri cahanın surəti adlandırır. Həm də oranı özünün əsl məkanı hesab edir.
Onda Nəsiminin aşağıdakı misralarının sirri də çox asanlıqla açılır:
Məndə sığar
iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan
mənəm, kövnü-məkanə sığmazam.
Deməli, bu
iki cahanın biri Nəsiminin öz məkanı hesab etdiyi dünya, ikincisi isə, onun surəti
olan bu dünyadır. Bəs onda bu dünyanın əsli olan dünya hansıdır? Buna da Nəsiminin
özü çox aydın cavab verir:
Ey dəvət eyləyən
bizi firdövsə, eylə bil,
Cənnətdən
özgə vardurur əla məkanımız.
"Cənnətdən
özgə əla məkan” deyən kimi Adəmlə Həvvanın cənnətdən qovulmaları haqqındakı əfsanə
yada düşür. Onlar da sözsüz ki, o dünyadan bu dünyaya qovulmamışdılar. Deməli, cənnət
heç vaxt o dünyada ola bilməzdi. Bu dünyadan sonra insanların cənnətə gedəcəkləri
fikri din adamlarının uydurmalarıdır. Bəs onda görəsən Nəsiminin cənnətdən əla dediyi
o məkan haradır? Bu sualın cavabını tapmaq üçün Şumer mətnlərini bilmək lazımdır.
Şumer mətnlərinə görə, bu dünyanı Tanrılar yaratdılar. Onlar bu gün də tapılmamış
Nabur planetində yaşayırlar. Nəsimi bu dünyanı Nabur planetindəki dünyanın surəti
hesab edir ki, buna yox demək çətindir. Nəsimi Tanrı ilə danışırdısa, deməli, həmin
dünyadan xəbəri var idi. Ona görə də oranı cənnətdən daha gözəl məkan adlandırırdı.
Nəsimi bu dünyanı o dünyanın surəti adlandıranda da insanın Tanrının surəti olduğu
haqqında söylədiklərinə möhür vurmuşdur. Nəsimi özünü artıq həmin dünyada görürdü.
Onun dediyi ikinci dil də Tanrıların yaşadıqları dünyadakı dildir.
Bunlar şübhə
doğurmasın deyə, xatırlatmaq istəyirəm ki, Şumer qəhrəmanı Bilqamıs Humbabanı öldürməyə
gedərkən Günəş Tanrısı Utuya üz tutur, ona qahmar durmağını istəyir. Utu onun səsini
eşidir, qahmar duracağını bildirir. Bilqamısla Utu açıq danışırlar.
Bilqamıs türk
dilində danışırdı. Bu dili ona anası Tanrı Ninsun öyrətmişdi. Ninsun həm də Tanrılarla
danışırdı. Burada ikidillilikdən söhbət açmağa belə dəyməz. Ninsun oğluna öz dilindən
başqa dil öyrədə bilməzdi. Nəsimi "Var bu dildən özgə bizim bir lisanımız” deyəndə
Ninsunla Bilqamısın danışdığı dili nəzərdə tutduğuna heç bir şübhə yoxdur. Nəsiminin
burada Tanrı dilini nəzərdə tutduğunu onun "Həq mənə söylə dedi, əmr etdi, mən də
söylədim” misrası da təsdiqləyir. Tanrı həmin dildə Nəsimiyə əmr etmişdir. Onda
insan Tanrının, bu dünya Tanrıların dünyasının, dilimiz də Tanrıların dilinin surətidir.
Deyilənlərdən
aydın olur ki, Nəsiminin "Məndə sığar iki cahan...” misrasındakı cahanın biri bizim
yaşadığımız bu dünya, digəri Tanrıların yaşadığı dünyadır. Nəsimi həmin dünyanı
yaxşı görür və dərk edirdi. Artıq özünü həmin dünyada hiss edirdi. "Həq mənəm, həq
məndədi, həq söylərəm” sözlərini də məhz özünü həmin dünyada hiss etdiyinə görə
söyləyirdi.
İslam SADIQ,
filologiya
elmləri doktoru
