Ötən ilin payızında yolumuz Samux rayonunun Çobanabdallı kəndinə düşmüşdü. Xurmanın yetişən vaxtı olduğundan bu və yaxınlıqdakı digər kəndlərdə hər yan narıncı, qırmızı və qonur çalarlardan yaranan bir rəngə boyanmış, elə bil örpəyə bürünmüşdü. Axı, burada elə bir həyət yoxdur ki, orada xurma ağacı bitməsin. “Gəncədən gəlirəm, yüküm xurmadır...” misraları və bu sözlərə yazılmış mahnı yadıma düşdü. Bir də öz tərəflərimiz...
Payızda Tovuzun da belə bir örpəyi olur. Digər meyvələr toplanıb qurtarandan, hətta yarpaqlar da töküləndən, əl-ayaq çöldən-bayırdan yığışandan sonra bağlarda bir qızılı heyvalar qalır, bir də yaydan bəri günəşi canına hopdurmuş xurmalar. Odur ki, ağacların başında od parçasını xatırladan, torpağa qırov düşüb ilk qar yağanadək budaqlarda “közərən” xurmalar uşaqlıqdan yadımda qızıl payızın rəmzi kimi qalıb.
Həmişə də bu meyvələrə heyifim gəlib. Çünki hər il dərilən məhsulun böyük bir hissəsinin istifadəsiz qaldığını, zay olub getdiyini görmüşəm. Yəni, xurma ağacları elə bol bar gətirir ki, meyvəsini yığıb-yığışdırmaqla, yeməklə və qışa saxlamaqla, satmaqla və dost-tanışa pay verməklə də bərəkəti bitib-tükənmir. Belə olan halda, xurmanın necə istifadə edilməsi məsələsinə düşünülmüş, kompleks şəkildə yanaşmaq lazımdır ki, təbiətin bizə bəxş etdiyi bu nemət itkiyə getməsin.
Samux bağlarına baxdıqca və Tovuz bağlarını xatırladıqca bunu düşünürdüm. Lakin məsələ yalnız bir-iki bölgəyə aid olsa, hələ dərd yarı idi. Xurma Azərbaycanın çox yerlərində yetişir.
Qeyd edək ki, xurmaya bir sıra bölgələrimizin sakinləri xirnik deyirlər. Hətta xurma sözü bəzən onları çaşdırır. Azərbaycanda xurmanın (xirnikin) müxtəlif növləri becərilir. Əsas növ Şərq xurmasıdır ki, ona müxtəlif bölgələrimizdə rast gəlirik. Elə Şərq xurmasının özü də dadına, həcminə, bərkliyinə-yumşaqlığına, tərkibindəki maddələrə, rənginə, formasına və s. görə fərqlənən ayrı-ayrı növlərdən ibarətdir.
Lənkəran-Astara, Gəncə-Qazax zonasından başqa, Göyçay, Ağdaş, Ağdam, Zaqatala və digər rayonlarda da xurma ağacları çoxdur. Şərq xurmasından əlavə, Azərbaycanda daha iki növ yabanı xurma növünə rast gəlinir ki, bunlar da Qafqaz xurması və Virgin xurmasıdır.
Torpağımızda becərilən Şərq xurmasının tərkibində 13-16 faiz qlükoza və fruktoza şəkəri, 0,8 faizə qədər üzvi turşular, aşı maddələri, karotin, C vitamini və yod birləşmələri var. Başqa sözlə, o, mühüm müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, Şərq xurmasını qan azlığı, ümumi zəiflik, vitamin çatışmazlığı, xroniki mədə-bağırsaq xəstəlikləri zamanı yedikdə faydası çox olur. Bu meyvənin həzm prosesini sürətləndirmək, maddələr mübadiləsini nizama salmaq kimi təsirləri var. Ürək-damar sistemi, ateroskleroz, qalxanabənzər vəzin xəstəliklərinin müalicəsinə də yaxşı təsir göstərir.
Meyvələrindən başqa, xurma ağacının gövdəsi, qabığı, çiçəkləri və yarpaqları balıqçılıq, toxuculuq, mebel sənayesində, musiqi alətlərinin hazırlanmasında istifadə edilir. Arılar xurma çiçəklərini çox sevir və onlardan şirə çəkirlər.
Təəssüf ki, biz hələ də bu faydalı nemətdən səmərəli istifadə edə bilmirik. Bunun üçün çətinlik törədən səbəblərdən biri xurmanın almaya, heyvaya və başqa uzun müddət qalan meyvələrə nisbətən tez xarab olmasıdır. Əgər ərik, gilas, şaftalı kimi tez sovuşan meyvələrdən mürəbbə, kompot, cem hazırlayıb qışa tədarük etmək, alçanı, gavalını, ənciri qurudub xeyli müddət saxlamaq mümkündürsə, xurmadan bu və ya digər şəkildə istifadə etməyə öyrəşməmişik. Doğrudur, Novruz qabağı aldığımız çərəzlər arasında bəzən qurudulmuş xurmaya rast gəlirik. Amma bu, kütləvi şəkil almayıb. Halbuki xurmadan cem, mürəbbə, povidla, hətta spirtli içkilər hazırlamaq mümkündür.
Mətbəxi çox sevən bir sıra qadınlar xurmaya yaradıcı yanaşaraq ondan müxtəlif bişintilərdə, məsələn, tortlarda, piroqlarda, şirinçörəklərdə istifadə edirlər. Novatorluq edərək əzilmiş xurma kütləsindən lavaşanaya bənzər məhsul düzəldənlər də olur. Təəssüflər olsun ki, ümumiyyətlə götürdükdə, xanımlarımız ev şəraitində xurmadan marinad və konserv məhsulları hazırlamağa diqqət yönəltməyiblər. Son dövrlərdə keyfiyyətli məhsul buraxan, artıq öz brendi ilə tanınan konserv müəssisələrimiz də bu meyvədən demək olar ki, hələlik heç nə hazırlamırlar, yaxud cüzi miqdarda istifadə edirlər.
Digər önəmli bir məsələ bu məhsulun saxlanılmasıdır. Təcrübəli bağbanlar, aqronomlar bazarlarda qısa müddətdə görünən, yaza qədər keyfiyyətini və görkəmini itirən bu az ömürlü meyvənin imkan daxilində olduğu kimi qorunub qalmasının sirrini yəqin ki, bilməmiş deyillər. Bu təcrübəni öyrənib tətbiq etmək vacibdir.
Ən mühüm problemlərdən biri də xurmanın satışının təşkilidir. Payızda bağının məhsuluna alıcı axtaran, fürsət düşəndə bəzən onu su qiymətinə satan kənd sakininin, bağbanın bu məsələdə köməyə ehtiyacı böyükdür. Başqa sözlə, xurmanın qarşısında yaşıl işıq yandırmaq, onu bazara, yarmarkaya, evimizə, süfrəmizə gətirən yolları geniş açmaq lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, xurmanın alıcısı satıcısını, satıcısı isə alıcısını asanlıqla tapa bilsin. Xurma vaxtında və itkisiz kəndlərdən bazarlara, o cümlədən şəhərli alıcılara çatdırılsın.
Yadımdadır ki, əvvəllər qonşu Gürcüstan Respublikasından alıcılar gəlib Azərbaycanın qərb bölgəsindəki kəndlərdən xurmanı yeşik-yeşik, maşın-maşın alıb aparardılar. İndi gediş-gəliş bir qədər çətinləşib, yol xərcləri bahalaşıb. Bildiyimizə görə, rublun ucuzlaşmasından sonra xurma Rusiyada da alıcılarının bir qismini itirib.
Biz isə xurmanı itirə bilmərik. Ondan mümkün olan bütün vasitələrlə səmərəli istifadə etməliyik.
Prezident İlham Əliyevin aqrar sahənin inkişaf perspektivlərindən danışarkən xurmaya da diqqət yönəltməsi bu meyvədən lazımınca istifadənin vacibliyini gündəmə gətirib. Nazirlər Kabinetinin cari ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında dövlət başçısı xurmanın fındıqdan sonra ən çox valyuta gətirən məhsul olduğunu bildirib. Bu sahəyə də ciddi dövlət dəstəyi göstərilməsinin vacibliyini qeyd edib, aidiyyəti qurumlara müvafiq göstərişlər verib.
Bu məsləhət və göstərişlərdən sonra xurmadan necə istifadə etmək və faydalanmaq barədə bir daha dönə-dönə və hərtərəfli düşünmək lazımdır.
...Bu yerdə yadıma bir xarici həmkarımızın iradı da düşür. 10-15 nəfər yerli və xarici jurnalist Azərbaycanın Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri boyu yerləşən kəndlərinin birində idik. Orada bizi bir evə çay içməyə dəvət etdilər. Süfrəyə iri vazalarda çoxlu meyvə - banan, kivi, portağal, naringi qoymuşdular. Açıq pəncərədən isə budaqları meyvələrinin ağırlığından yerə əyilən xurma ağacı görünürdü (Doğrudanmı, xurmanı urvatsız bilib qonaq qabağına gətirməmişdilər?!). Tərcüməçi dedi ki, qonaqlardan birinin meylindən məhz o meyvə keçir. Sonra o, istəyi yerinə yetirilən, ev sahibinin uşaqlarının ağacdan dərib gətirdiyi xurmanı ləzzətlə yeyən əcnəbi həmkarımızın digər sözlərini də tərcümə etdi: “Azərbaycan torpağının yetişdirdiyi bu nemətin əvəzi yoxdur. Dərmandır, əsl can dərmanı!”
Flora SADIQLI,
“Azərbaycan”
