Tarix boyu erməni daşnakları qədər özlərinin uydurdurduqları xülyaya inanan olmayıb. Ötən əsrdə qəddar ermənilər boş, mənasız “böyük Ermənistan” xəyalları ucbatından Türkiyəni və Azərbaycanı münaqişəyə cəlb ediblər. Bu yalanı “reallaşdırmaq” üçün hər cür qəddar əməllər, terrorlar, müharibələr törədiblər.
1920-ci il sentyabrın 24-də türk ordusu erməni daşnaklarının hücumlarının qarşısını almaq üçün onlarla müharibə aparmalı olub. Noyabrın 18-də daşnakları məğlubiyyətə uğradıb. Dekabrın 2-də Ermənistanla Türkiyə arasında Gümrü müqaviləsi imzalanıb. Müqavilənin 12-ci maddəsinə Türkiyə hökuməti Şərur, Naxçıvan, Şahtaxtı və Culfa yolu ilə tranzit işlərinin sərbəstliyinin təminatını öz üzərinə götürüb. Gümrü müqaviləsinə əsasən, Dəvəli və Arazdəyəndən başqa, indiki Naxçıvanın sərhədləri demək olar ki, müəyyənləşdirilib. Təəssüf ki, tarixən türk torpaqları olan Uluxanlı, Qəmərli, eləcə də həmin dövrədək Naxçıvanı erməni hücumlarından qoruyan Böyük Vedi və ətrafındakı bir çox kənd ermənilərə verilib. Nəticədə Dəvəli Naxçıvanın şimal-qərb sərhədi olub.
Daşnakların Ermənistan-Türkiyə müharibəsində məğlub olmaları Türkiyənin regionda hərbi və siyasi nüfuzunu daha da yüksəldib. Eyni zamanda sovet Rusiyasının Ermənistanı sovetləşdirməyə məcbur etməsini tezləşdirib.
Məğlubiyyətlərinə rəğmən Ermənistanın şovinist rəhbərliyi boş, mənasız yalanlarından əl çəkməyib. Bütün vasitələrdən istifadə edərək bu dəfə də Naxçıvanı Azərbaycandan qoparmağa cəhd göstərib. Erməni silahlıları 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanda qırğınlar törətsələr də, məqsədlərinə çata, əhalinin gözünün odunu ala bilməmişdilər. 1920-ci il oktyabrın 28-də sovet Rusiyası ilə Ermənistan əlbir olaraq Azərbaycanın rəyini nəzərə almadan öz aralarında müqavilə bağlayıblar. Bu müqaviləyə əsasən, Zəngəzur və Naxçıvan Ermənistana verilib.
1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda bolşevik hakimiyyəti qurulub. Azərbaycan Hərbi İnqilab Komitəsi bu münasibətlə həmin il dekabrın 1-də bəyanatla çıxış edib. Guya “iki sovet respublikası arasında ərazi mübahisələrinin” həllinə yönəldilmiş, əslində, Azərbaycanın milli mənafeyinə zidd olan bəyanat sovet Rusiyasının diktəsi ilə hazırlanıb.
Naxçıvan və Zəngəzurun müsəlman əhalisi Azərbaycan Hərbi İnqilab Komitəsinin bəyanatını böyük narazılıqla qarşılayıb. Bəyanat Türkiyə nümayəndələrinin də etirazına səbəb olub. Vəziyyət gərginləşib. 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra xalq ədliyyə komissarı, eyni zamanda Azərbaycan SSR-in RSFSR-də fövqəladə nümayəndəsi olan Behbud ağa Naxçıvanda yerləşən türk nümayəndələri ilə birlikdə Naxçıvanın Ermənistan tərəfindən nəzarətə götürülməsinin qarşısını almaq üçün fəaliyyətə başlayıb.
Ermənistan yenə hiyləyə əl atıb. 1920-ci il 28 dekabr bəyanatı ilə Naxçıvanı müstəqil sovet respublikası kimi tanıdığını bəyan edib. Bəzi siyasi səbəbləri, Naxçıvanın müsəlman əhalisinin iradəsini, Türkiyənin təkliflərini və Azərbaycan bolşevik rəhbərlərinin bir sıra üzvlərinin mövqeyini nəzərə alan Rusiya tərəfi də Naxçıvanın öz müqəddəratını həll etmək hüququnu tanımalı olub. Naxçıvanın muxtariyyət məsələsi Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi ilə labüdləşib.
Moskvada Türkiyə nümayəndə heyəti ilə 1921-ci il fevralın 26-da danışıqlara başlanılıb. Martın 16-da “Dostluq və qardaşlıq haqqında” Moskva müqaviləsi imzalanıb. Müqavilənin 3-cü maddəsinə görə, Naxçıvana Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət statusu qəbul olunub.
Rusiya nümayəndəsinin iştirakı ilə Türkiyə ilə üç Cənubi Qafqaz respublikası arasında Qars şəhərində 1921-ci il sentyabrın 26-da konfrans keçirilməsi barədə razılığa gəlinib. AK (b)P MK Siyasi Bürosunun 1921-ci il 26 avqust tarixli qərarı ilə Behbud ağa Azərbaycan SSR-dən konfransa nümayəndə seçilib. Azərbaycan Kommunist Partiyasının rəhbərliyində olan S.Danielyan, L.Mirzoyan, A.Mikoyan S.Orconikidze ilə birlikdə hələ 1921-ci ilin iyununda Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində qalmasına çalışan Behbud ağanın bu məsələdən kənarlaşdırılmasına səy göstəriblər. Bu məkrli niyyəti Nəriman Nərimanov boşa çıxarıb.
Naxçıvanın mənafeyini Qars konfransında müdafiə etmək üçün Naxçıvan SSR Xalq Komissarları Soveti də Tağı Səfiyevi ora göndərib.
Qars konfransı 1921-ci il sentyabrın 26-dan oktyabrın 13-dək keçirilib. Konfransın açılışında Kazım Qarabəkir paşa, Yakov Qanetski və Askanaz Mravyan çıxış ediblər. Çox gərgin keçən müzakirələrdə xeyli mülahizə və təkliflər dinlənilib. Türkiyə nümayəndələrinin təklifi üç Cənubi Qafqaz respublikası ilə ayrı-ayrılıqda müqavilə bağlamaq olub. RSFSR-in nümayəndəsi Y.Qanetski israr edib ki, bir ümumi müqavilə imzalansın. Onun çıxışı, əslində, Azərbaycan və Ermənistan respublikalarını xarici siyasətdən uzaqlaşdırıb Rusiyaya birləşdirmək, gələcəkdə vahid dövlət yaratmaq məqsədi daşıyıb. Bu niyyətlə hələ 1920-ci il sentyabrın 30-da RSFSR bu istiqamətdə Azərbaycan SSR ilə “hərbi və maliyyə-iqtisadi ittifaq” haqqında müqavilə bağlayıb.
Beləliklə, 1921-ci il oktyabrın 13-də sovet Rusiyası nümayəndəsinin iştirakı ilə Türkiyə və üç Cənubi Qafqaz respublikası arasında Qarsda müqavilə imzalanıb. 20 maddə və 3 əlavədən ibarət olan müqavilənin bir sıra müddəaları Moskva müqaviləsinin müvafiq maddələri ilə uyğundur.
Müqavilənin 5-ci maddəsində yenə də Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində saxlanması və ona muxtariyyət verilməsi məsələsi təsbit olunub. Qars müqaviləsinin bu maddəsində Moskva müqaviləsindən fərqli olaraq, Naxçıvanın statusu məsələsində razılığa gələn tərəflər müəyyənləşdirilib. Bunlar Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri olub. Həmin maddədə qeyd olunub: “Türkiyə hökuməti, Azərbaycan və Ermənistan Sovet Respublikaları müqavilənin III əlavəsində göstərilən sərhədlər daxilində Naxçıvan vilayətinin Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil etməsi haqqında razılığa gəlirlər”.
Qars müqaviləsi müddətsiz bağlanıb. Müqaviləni imzalayan dövlətlərdən hər hansı biri onu birtərəfli qaydada ləğv edə bilməz. Qars müqaviləsi 1922-ci ilin mart-iyun aylarında müqaviləni imzalayan ölkələrin qanunverici orqanlarında təsdiqlənib. Həmin il sentyabrın 11-dən isə qüvvəyə minib.
1920-ci il dekabrın 28-də Naxçıvanın müstəqilliyini tanıyan, Qars müqaviləsi ilə Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət statusunun verilməsinə imza atan Ermənistan sonralar da Naxçıvan iddialarından əl çəkməyib. Ancaq Qars müqaviləsi erməni şovinistlərinin məkrli niyyətinin qarşısına çəkilmiş ən böyük sədlərdən biri olub.
Z.FƏRƏCOVA,
“Azərbaycan”
