Dünya xalqlarının böyük əksəriyyəti yeni
ilin başlanğıcını dekabrın 31-dən yanvarın 1-nə keçən gecə qeyd edirlər. Yeni ili
bayram etməklə insanlar inanırlar ki, bütün uğursuzluq və kədərli anlar köhnə ildə
qalır, yeni il yeni arzular və ümidlər gətirir. Bəs bu bayramın tarixi hara gedib
çıxır? Ölkələrin Yeni il adət-ənənələri necədir?
Çoxəsrlik tarix
Bu bayramın yaranmasının azı 25 əsrlik tarixi
var. Bəzi fərziyyələrə görə, Yeni ili ilk dəfə qədim çinlilər qeyd ediblər. Digər
mənbələrdə bu, qədim germanlar və romalıların adı ilə bağlanır. Başqa bir mənbə
ənənənin Mesopotamiyada yarandığını sübut etməyə cəhd edir. Belə ki, miladdan əvvəl
IV minilliyin sonunda Şumer, Babilistan, Assuriya kimi mədəniyyət mərkəzləri burada
təşəkkül tapıb. Tarixçilərin fikrincə, məhz həmin dövrdə burada Yeni ilin gəlişi
ilk dəfə bayram edilib. "Karnaval” sözü isə babil dilindən tərcümədə "gəmi-dəniz”
deməkdir. Bu da xeyir tanrısı Mərdükün Dəclədə üzməsilə bağlı ayinlərdən gələn ifadədir.
Bayram günlərindən birində Mərdükün dəhşət ilahəsi, ilanbaşlı Tiamatla döyüşü səhnəsi
canlandırılarmış. Nəticədə Mərdükün qalib gələrmiş. Babilistan əsirliyində olan
yəhudilər Yeni il bayramı ənənəsini babillərdən öyrənərək sonradan onu yunanlara
ötürüblər. Yunanlar vasitəsilə isə Qərbi Avropaya yayılıb.
Digər mənbəyə görə, Qədim Şərqdə hələ İran
dövlətinin yenicə yaranmağa başladığı dövrdə iranlıların təqvimləri var imiş. Onlar
bilirmişlər ki, ilin ən qısa gündüzü ən uzun gecəsi ilə növbələşir. Və bu gündən
sonra həyatverici Günəş səmada get-gedə daha çox bərq vurur, təbiət oyanmağa başlayır.
Qədim hindlilər və farslar müasir təqvimlə dekabrın 22-nə təsadüf edən həmin günü
"Günəş qapısı” adlandırarmışlar. Sonralar
həmin gün Günəş Tanrısı Mitranın doğum günü kimi qeyd edilməyə başlayır. İran dövlətini
diz çökdürən romalılar Mitranı da özününküləşdirirlər. Qədim Romada təqvim aylarındakı
günlərin sayı müxtəlif idi. Hətta rüşvət verib onları dəyişdirmək də olardı. Lakin
bir gün dəyişməz idi. Yeni il həmişə yanvarın 1-i gəlirdi və Mitranın doğum günü
- İşığın Qaranlıq üzərində qələbəsi günü də bununla üst-üstə düşürdü. Əsrlər keçdi.
Roma dövləti rəsmi olaraq xristian dövləti kimi tanındı. Məlum oldu ki, İsa peyğəmbərin
doğum günü də elə dekabrın son günlərinə təsadüf edir. Beləcə bu bayram həm yeni
ilin gəlişini, həm həyatın ölüm üzərində qələbəsini, həm də Milad gününü özündə
birləşdirdi. Bəzən buna görə müsəlman ölkələrində Yeni il bayramını keçirmək düzgün
sayılmır. Lakin bu, bütün dünyada beynəlxalq bayrama çevrilib və sadəcə təqvimin
yenilənməsinə görə qeyd olunur.
Fərqli
ölkələrin fərqli adətləri
Dünyanın hər yerində bütün insanlar Yeni
ili ümidlər, xoş möcüzələr, yeni uğurlar, xoşbəxtlik arzusuyla gözləsələr də, bayramı
hərə öz adət-ənənəsinə uyğun qeyd edir.
İspaniyada bayram günü hamı şəhərin mərkəzi
meydanına axışır. Hər kəs müəyyən vaxt ərzində 12 gilə üzüm yeməlidir. Bu adətin
onlara şans gətirəcəyinə inanırlar. Bayram axşamı küçələrdə müxtəlif tələlər qurulur
ki, pis qüvvələr köhnə ildə ilişib qalsın.
Braziliyalılar da ispanlar kimi, Yeni il
gecəsi 12 gilə üzüm yeyirlər. Onların yedikləri üzümün hər giləsi növbəti ilin bir
ayının simvolu hesab edilir. Hansı ayın üzümü şirin çıxarsa, o ayın gözəl keçəcəyinə
inanırlar. Braziliyada Yeni il toplardan atılan atəşlərlə qarşılanır. Atəş səsi
eşidəndə hamı bir-birini qucaqlayıb öpməyə başlayır. İnanırlar ki, həmin an sənə
əziz olan birini öpməyə imkan tapsan, il xoşbəxtlik içində keçəcək.
Fransada Şaxta baba Yeni il gecəsi gəlir
və evin balaca sakinlərinin başmağına hədiyyələr qoyur. Böyüklər bayram günü daha
çox yeyib-içməyi sevirlər. Bu ölkədə bayramın ən maraqlı tərəfi hədiyyələrdir. Amma
bir qədər diqqətli olmaq lazımdır. Hər hədiyyəni hər adama vermək olmaz. Məsələn,
bu bayramda qadının öz ərindən başqa kimdənsə hədiyyə olaraq ətir qəbul etməsi yaxşı
hal hesab olunmur.
Ən qəribə bayram hədiyyələrini isə eskimoslar
bir-birinə bağışlayırlar. Bu, morjların və ağ ayıların buzdan yonulmuş fiqurlarıdır.
Qrenlandiyadakı hava şəraiti bu hədiyyələri uzun müddət saxlamağa imkan verir.
İsveçrədə insanlar bir-birinə şam hədiyyə
edirlər ki, bu da dostluğun və sevincin rəmzidir. Bayram axşamı ailə başçısı zibil
atmaq bəhanəsilə evdən çıxır və Şaxta baba obrazında qayıdıb uşaqlara hədiyyələr
paylayır.
İtaliyada Yeni ili bərkdən qışqıraraq qarşılamaq
adəti var. Ucadan danışmaq italyanlar üçün adi hal olsa da, Yeni il gecəsi onlar
öz səslərinə tam sərbəstlik verirlər. Beləcə, həm də köhnə illə vidalaşırlar. Əgər
Yeni il bayramı ərəfəsində təsadüfən Roma küçələrindən keçsəniz, ehtiyatlı olun.
Çünki pəncərələrdən atılan köhnə əşyalara hədəf ola bilərsiniz. İtalyanlar hesab
edirlər ki, Yeni ilin astanasında bütün pis fikirlərlə və köhnə hər şeylə vidalaşmaq
lazımdır.
Şotlandiyada ənənəvi Yeni il festivalı olan
"Hagmonay” hələ də önəmini qoruyur. Bu özəl gecədə insanlar pis ruhları qovmaq üçün
əllərində məşəl gəzirlər. Yeni il gecəsi evin bütün qapı və pəncərələri açıq qoyulur.
İnanclara görə, qara it əvvəlki ilə aid hər şeyi açıq yerlərdən keçərək özü ilə
aparır. Şotlandlar bayram gecəsi edilən evlənmə təklifinin uğursuzluq gətirəcəyinə,
yeni ildə evə ilk girən şəxsin özü ilə uğur və ya kədər gətirəcəyini düşünürlər.
Əgər bu adam tünd saçlı və əli hədiyyəlidirsə, ev sahibləri onları qarşıda çox yaxşı
il gözlədiyinə inanırlar.
Böyük Britaniyada bayram günü evdə ideal
təmizlik və qanun-qayda hökm sürməlidir. Gecə düşərkən ailənin başçısı illərin yerdəyişməsi
üçün evin bütün qapılarını geniş açır. Daha sonra qapı bağlanır və evə ilk gələcək
qonaq həyəcan və səbirsizliklə gözlənilir. İnanca görə, ilin necə keçəcəyi içəri
girən adamın görkəmindən çox asılıdır. Qadınlar, sarışınlar və əsmərlər o qədər
də arzuolunan deyillər. Ən uğurlu qonaq kürən kişi hesab olunur. Çatmaqaş adamın
içəri girməsinə qarşı isə o dəqiqə ehtiyat tədbirləri görülür. Ocağa duz atılır,
qapıdan xaç asılır. Gələn qonaq özüylə viski, şirin çörək və kömür gətirməlidir.
Kömür ocağa atılır ki, təzə ildə ailə ocağı daha gur yansın.
Macarıstanda Yeni il axşamı milli paltar
geymiş cavanlar küçələrə çıxıb musiqi çala-çala gəzməyə başlayırlar. Dəstəbaşı təntənəli
surətdə elan edir ki, köhnə ili "dəfn” edib yenisini qarşıladığımız üçün hamı yeyib-içib
şənlənməlidir. Küçələri gəzən cavanlar hansı evin qabağında dayansalar, ev sahibi
mütləq onları ləzzətli yeməklərə və şəraba qonaq etməlidir. Macarlar Yeni il süfrəsinə
qaz, ördək, toyuq bişirib qoymazlar. Guya Yeni ildə quş əti yeyənin səadəti uçub
gedə bilər. Subay qızlar bu adətə daha çox riayət edirlər ki, yeni ildə ərə gedə
bilsinlər.
Danimarkada
yeni ili tullanmaqla qarşılayırlar. Belə ki, gecə saat 12-də hamı stulun üstünə
çıxıb köhnə ildən təzə ilə tullanırlar. Bu ölkədə daha bir bayram ənənəsi yaxın
dostların və qonşuların qapılarına boşqab çırpmaqdır. Kimin qapısının kandarında
daha çox qab-qacaq qırıntıları varsa, gələn il onun üçün düşərli və uğurlu olur.
Yunanıstanda
Yeni il axşamı qapılara bir baş soğan asılır. Bu, yenidən doğulmağın simvolu kimi
qəbul edilir. Ana-atalar ertəsi gün səhər qapıdakı soğanı uşaqlarının başlarına
vuraraq onları oyandırırlar. Həmçinin yeni ilin ilk günü qapının kandarında nar
kəsərək bərəkətli bir il diləyirlər.
Yeni ildə
İslandiyada kiçiklər öz valideynlərini xeyli təəccübləndirirlər. Bu balaca çoxbilmişlər
Şaxta babanın onlara göz qoymasından ehtiyatlanaraq ay boyu özlərini yaxşı aparır,
dəcəllik etmirlər. Əks halda bayram gecəsi sobanın yanına qoyduqları çəkmələrin
içində kartof və ya bir parça kömür tapa bilərlər.
Almanlar Yeni
il gecəsi saat 12-ni vurarkən ovuclarında metal pul sıxaraq tullanırlar. İnanırlar
ki, bunu etsələr, təzə il daha bərəkətli olacaq.
Avstriyada
hələ qədimlərdən Yeni il bayramının xeyirxah obrazları bacatəmizləyən və donuzdur.
İnsanlar bayram gecəsini kücələrdə şənlənməklə və karnavallarla keçirirlər.
Yeni il Rusiyada
ən çox sevilən bayramdır. Uşaqlar yeni ildən hədiyyələr, böyüklər səadət, xoşbəxtlik
gözləyir. Yeni il gecəsi süfrəyə mütləq müxtəlif yeməklər, salatlar, içkilər, piroqlar
qoyulur. İnanca görə, süfrə nə qədər dolu və gözəl olarsa, qarşıdan gələn il də
elə olacaq. Süfrənin ortasına mütləq odda qızardılmış donuz balası qoyulur. Çünki
donuz ruslarda bolluq və var-dövlət simvolu kimi tanınır. Süfrəyə quş ətindən heç
nə qoyulmur, hesab edilir ki, evdən xoşbəxtlik uça bilər. Xəmirdən müxtəlif heyvan
fiqurları bişirilib gələn qonaqlara paylanır. Yeni ili mütləq təzə paltar və ayaqqabıda
qarşılayırlar ki, gələn il də həmişə təzə paltar, ayaqqabı almaq imkanı olsun. Yeni
il qabağı hamı çalışır ki, bütün borcları qaytarsın, küsülülər barışsın. Evdən sınmış
qab-qacağı atır, pəncərə və güzgülər parıldayanadək silinir. Müxtəlif karnavallar,
ballar təşkil olunur.
Yaponiyada
bayram günü budda məbədlərindəki bürünc zənglər 108 dəfə çalınır. Bu rəqəm təsadüfi
seçilməyib. Yaponlar hesab edirlər ki, hər bir zərbə insan həyatını məhv etməyə
qadir olan 108 ziyanlı ehtirasdan birini qovur. Bununla da gündoğar ölkənin sakinləri
Yeni ili təmiz ruhla qarşılayırlar.
Çində də bayram
günü böyük səs-küy və atəşfəşanlıqla keçir. Bununla çinlilər Yeni ilin gəlişinə
mane olan şər qüvvələri qovduqlarını düşünürlər. Yeni il ərəfəsində evlərini başdan-ayağa
kimi silib təmizləyən çinlilər bununla da keçən ildən qalan pis şansı evlərindən
atdıqlarına inanırlar. Bir çox çinlilər evlərinin qapı və pəncərələrindən qırmızı
parça asırlar. Yeni ildə minlərlə insan aslan və əjdahanın rəqslərini izləyir. Çünki
əhdaja çinlilər üçün uzun ömrü və zənginliyi təmsil edir.
Həyat rəmzi - şam ağacı
Beləcə, hər
ölkə Yeni il bayramını öz adət-ənənələrinə uyğun keçirir. Amma bütün ölkələrin ortaq
atributları var: al-əlvan, bərli-bəzəkli şam ağacı və Şaxta baba. Yeni il bayramını
onlarsız təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Bəs Yeni il bayramında yolka bəzəməyin
mənası nədir? Çoxları şam ağacları bəzəmək ənənəsini xristian dini ilə əlaqələndirir.
Əslində isə, həyat rəmzi olan şam ağacının bəzənmə tarixi xristianlıqdan əvvəl başlayıb
və dinlə bağlı deyil.
Hələ miladdan
çox-çox əvvəl qədim Misirin sakinləri dekabrın ən qısa günlərində yaşıl palma ağaclarını
evlərinə gətirirdilər. Bu, həyatın ölüm üzərində qələbəsinin rəmzi idi. Romalılar
isə Əkin Allahının şərəfinə evlərini yarpaqlarla bəzəyirdilər. Druidlər palıd budaqlarına
qızıl almalar asıb qış bayramını qeyd edirdilər. Orta əsrlərdə qırmızı almalarla
bəzədilmiş həmişəyaşıl ağaclar dekabrın 25-də qeyd edilən Adəm və Həvva bayramının
rəmzi idi.
Yeni ilin
şam ağacı haqqında ilk yazılı məlumat XVI əsrə təsadüf edir. Həmin mənbələrə görə,
o vaxt alman şəhəri olan Strasburqda Yeni il gecəsi həm kasıb, həm də adlı-sanlı
zadəgan ailələrində küknar ağacları rəngli kağızlar, meyvələr və şirniyyatla bəzədilirmiş.
Vaxt keçdikcə bu adət bütün Avropaya yayılır. Yeni dünyaya - Amerikaya yolkanı isə
burada məskunlaşan almanlar gətiriblər. 1851-ci ildə burada ilk dəfə təntənəli şəkildə
yolka fənərlərinin yandırılması mərasimi keçirilib. O vaxtdan hər il Yeni il bayramında
Ağ evin qarşısında bu mərasim keçirilir. Beləcə, şam ağacı bütün dünyada məşhurlaşıb.
Uşaqların sevimli Şaxta babası
Yeni il bayramını
körpələrin çox sevdikləri Şaxta babasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Saç-saqqalı
tamam ağ, başında qardan papaq olan bu mehriban qocanın dünyanın müxtəlif ölkələrində
fərqli adları var. Finlandiyada Şaxta babanı Youlupukki, Rumıniyada Moş Kreçun,
İsveçrədə Yul Tomten, Özbəkistanda Korbobo adlandırırlar. Korbobo zolaqlı xələt
geyinir və qırmızı araqçın taxır. O, içərisində yeni il hədiyyələri ilə dolu kisələr
yüklənmiş uzunqulağa minir. İtaliyada uşaqların Şaxta babaları yox, Şaxta nənələri
var. Onun adı Befan nənədir. İsveçdə Şaxta baba qarmaqvari burnu olan Yultomten
və cırtdanboylu Yulnissardır. Onların hər ikisi bayram günü pəncərələrin altına
hədiyyələr qoyurlar. Fransada iki Şaxta baba var. Onlardan biri Noel babadır. Zənbillərdə
uşaqlara hədiyyə gətirən Noel baba çox xeyirxahdır. Digərinin adı Şalanddır. Uzunsaqqal
Şaland xəz papaq və isti palto geyinir. Onun səbətində nadinc və tənbəl uşaqlar
üçün çubuqlar olur.
Şaxta babanın
ən məşhur adı isə Santa Klausdur. ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya və Qərbi Avropa ölkələrində
Şaxta babanı Santa Klaus adlandırırlar. Bu obrazın yaranma tarixi əsrlərin dərinliyinə
gedib çıxır və onunla bağlı ta qədimdən bəri yaranan əfsanə və rəvayətlər zaman
keçdikcə dəyişikliklərə uğrayıb.
Türkiyə Cümhuriyyətinin
Muğla vilayətinin Patara şəhərində Santa Klaus kilsəsi mövcuddur. Patara antik dövrdə
mövcüd olmuş Hiziya dövlətinin şəhərlərindən biridir. Orada IV əsrdə varlı tacir
ailəsindən olan Nikolas adlı keşiş yaşayırdı. Orta yaşlarında rahib Nikolas Patara
şəhərinin baş keşişi seçilmişdi. Əfsanəyə görə, həmin şəhərdə kasıb bir kişinin
3 qızı vardı. Bu qızlar cehiz üçün pul tapa bilmirdilər. Keşiş Nikolas bundan xəbər
tutub bir gecə gizlincə bu qızların evinə gəlir. Pəncərədən və bacadan evə qızlar
üçün pul kisəsi atır. Qızların cehiz pulu düzəlir. O gündən xristianlar maddi problemi
olanlara müqəddəs Nikolasın kömək edəcəyinə inanırlar. Nikolas 343-cü ildə 65 yaşında
vəfat edir. O, öləndən sonra qəbri milyonların ümid yeri olur. 1087-ci ildə müsəlman
türklər Pataranı fəth edirlər. Bundan sonra xristian tacirlər bir gecə gizlicə keşiş
Nikolasın qəbrini açıb, sümüklərini oğurlayaraq İtaliyanın Bari adasına aparırlar.
O vaxtdan
xristian dünyasında Şaxta baba Müqəddəs Nikolay kimi tanınır. Provaslav kilsəsi
Müqəddəs Nikolayı səyahətçilərin himayədarı, katoliklər isə kasıblara və uşaqlara yardım edən müqəddəs hesab
edirlər. Müqəddəs Nikolay sonralar Mərkəzi və Şimali Almaniyada Weinachtsmann (alman
dilində Weinachten - milad, mann isə kişi deməkdir), İngiltərədə isə Father Christmas
- Miladın Atası adlandırılıb. Avropalı mühacirlər vasitəsilə Birləşmiş Ştatlaradək
gedib çıxan Müqəddəs Nikolayın adı burada artıq Santa Klausa çevrilib. Şimali Amerika
ədəbiyyatında və təsviri sənətində ağ saqqallı Santa Klaus qırmızı kürkünü geyinib
8 maral qoşulmuş arabasında Milad gecəsi peyda olaraq bacadan evlərə girir, sobanın
yanından asılmış corabların içinə uşaqlar üçün hədiyyələr qoyur.
Adından, geyimindən
asılı olmayaraq bu gecə bütün dünyada Şaxta babalar nəvələrini öz sovqatları ilə
sevindirəcək.
Deyirlər ki,
Yeni ili necə qarşılasan, o cür də yola salarsan. Qoy bu yeni il xoş ümidlərin,
xoş niyyətlərin, xoş arzuların gerçəkləşdiyi il olsun.
Qədəmlərin
mübarək, 2020!
Xəyalə MURADLI,
"Azərbaycan”
