Son onilliklərdə Xəzər dənizinin səviyyəsində müşahidə olunan sürətli enmə region ölkələrini ciddi narahat edən ekoloji problemlərdən birinə çevrilib. Dəniz səviyyəsinin davamlı şəkildə aşağı düşməsi onun su balansında baş verən dəyişikliklərlə, qlobal iqlim istiləşməsi və antropogen təsirlərin artması ilə sıx bağlıdır. Hazırda Xəzər hövzəsinin hidrologiyası dünya elmi ictimaiyyətinin diqqət mərkəzindədir və aparılan son tədqiqatlar bu proseslərin dinamikasını daha dərindən anlamağa imkan verir. Məhz bu səbəbdən Xəzərin səviyyə dəyişmələrinin səbəbləri, onların coğrafi və iqlim amilləri ilə əlaqəsi xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Bu mövzu ilə bağlı fikirlərini Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Xəzərin hidrometeorologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru Səid Səfərov AZƏRTAC-ın müxbiri ilə bölüşüb.
O, qeyd edib ki, şöbənin əsas tədqiqatı Xəzər dənizinin səviyyə dəyişmələrinə həsr olunub. Xəzərin səviyyəsi ilk növbədə onun su balansı ilə müəyyən olunur. Su balansının gəlir hissəsini çayların gətirdiyi su, həmçinin dəniz səthinə düşən yağıntılar təşkil edir. Su balansının çıxar hissəsinə isə əsasən su səthindən buxarlanma daxildir. Çay axınları içərisində ən böyük paya malik olan Volqa çayı Xəzərə tökülən suyun təxminən 80 faizdən çoxunu təmin etdiyi üçün biz məhz onun hidroloji rejimində baş verən dəyişiklikləri araşdırdıq və onların Xəzər dənizinin səviyyəsinə təsirini öyrəndik : “Tədqiqat nəticəsində müəyyən olundu ki, temperaturun artması və antropogen təsirlərin güclənməsi səbəbindən 1977–2022-ci illər ərzində Volqa çayının su axımı 460–470 kub kilometr azalıb. Bu isə Xəzərin səviyyəsinin təxminən 1 metr 30 santimetr aşağı düşməsi deməkdir. Bu nəticələr müxtəlif elmi riyazi-statistik metodlarla əsaslandırılıb və bu barədə hazırlanmış məqalə İsveçrənin “Water” jurnalında dərc olunub. Lakin həmin dövrə nəzər salsaq görərik ki, 1995–ci ildən indiyədək Xəzər dənizinin səviyyəsi 2,5 metrdən artıq azalıb. Volqanın suyundakı azalmanın Xəzərin səviyyəsinə təsiri təxminən 1,3 metr olduğuna görə, səviyyənin qalan hissədə niyə düşdüyünü müəyyən etmək üçün bu il Xəzər dənizi üzərində külək rejimini araşdırmışıq”.
S.Səfərova bu istiqamətdə də çox vacib nəticələr əldə olunduğunu vurğulayıb: “Məlum olub ki, son dövrlərdə Xəzərdə küləyin orta sürəti ciddi dəyişməsə də, onun istiqamətində kəskin dəyişiklik baş verib. Belə ki, Şərq küləklərinin payı artıb. Orta Asiya və İran ərazilərindən əsən bu küləklər Xəzər hövzəsinə isti və quru hava gətirir ki, bu da səth buxarlanmasını sürətləndirir. Buxarlanmanın artması Xəzərin səviyyəsinin aşağı düşməsinin əsas səbəblərindən biri kimi müəyyən edilib. Bu tədqiqatın nəticələri müasir riyazi-statistik metodlarla təsdiqini tapıb və “Springer Nature” nəşriyyatının nüfuzlu “Scientific Reports” jurnalında dərc olunub. Tədqiqatlarımız davam etdirilir. Müxtəlif mənbələrə görə, 1995-ci ildən başlayaraq indiyədək Xəzərin səviyyəsi artıq 2 metr 70 santimetr, bəzi ərazilərdə isə — xüsusilə Qazaxıstan və Türkmənistan sahillərində — təxminən 3 metr aşağı düşərək, artıq mənfi 29,50 səviyyəsinə çatıb ki, bu da 1977-ci ildə qeydə alınan minimal səviyyədən 50 santimetr aşağıdır”.
“Xəzərin səviyyəsi ilə bağlı verilən proqnozlar isə kifayət qədər bədbindir. Bəzi elmi mərkəzlərin hesablamalarına görə, əgər qlobal istiləşmə indiki templə davam edərsə və antropogen təsirlər azaldılmazsa, əsrin sonunadək Xəzərin səviyyəsi 9–18 metr, bəzi ssenarilərə əsasən isə 21 metrə qədər aşağı düşə bilər. Bu isə Xəzəryanı ölkələr üçün böyük ekoloji, iqtisadi və sosial fəlakət deməkdir. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bu proqnozlar müxtəlif iqlim ssenarilərinə əsaslanır. Qlobal istiləşmənin qarşısı tam və ya qismən alınarsa, antropogen təsirlər azaldılarsa və digər qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirilərsə, bu mənfi ssenarilər təsdiqini tapmaya bilər. Bununla belə, hazırkı tendensiya vəziyyətin getdikcə ağırlaşdığını göstərir”, - deyə alim bildirib.
jpg_1763979628.jpg)
