Tədqiqatçılar bildirirlər ki, buzlaqların səthində yaranan çatlar, onların gərginlik nəticəsində formalaşdığını və planetin buz örtüklərinin olduqca həssas vəziyyətdə olduğunu açıq şəkildə göstərir. Bu çatların istiqaməti və ölçüləri buz qatının okeana doğru hərəkətini nümayiş etdirir. Bəzi çatlar cəmi millimetr genişliyində olsa da, bəzən onların eni metrlərlə ölçülə bilir. Buzlaqların üzərindəki bu çatlar bəzən təhlükəli “qarlı körpülərlə” örtülə bilər və bu əraziləri keçmək üçün xüsusi qoruyucu avadanlıq və xilasetmə hazırlığı tələb olunur. Buzun okeanla qovuşduğu yerlərdə isə çatlar daha dəhşətli görünür. Alimlərin sözlərinə görə, bu ərazilərdə buzlaqların eni bəzən 100 metrə qədər çata bilər.
İndi tədqiqatçılar bütün Qrenlandiya boyu bu çatların artdığını və genişləndiyini aşkar ediblər. Mütəxəssislər bunun təəccübləndirici olmadığını deyirlər. Belə ki, okean istiləşdikcə buz örtüyü daha sürətlə hərəkət edir, bu da onun səthinə düşən gərginliyi artırır. Təəssüf ki, peyk müşahidələri və sahə tədqiqatları yetərincə məhduddur. Buna görə də alimlər bu prosesin nə qədər geniş və sürətli baş verdiyini dəqiq bilmirlər.
Yeni araşdırmada 2016 və 2021-ci illərdə Qrenlandiyanın buz qatında yaranmış çatlar xəritəyə salınıb. Bunun üçün komanda yüksək dəqiqlikli peyk görüntülərinə əsaslanan qütb bölgələrinin üçölçülü xəritələrindən istifadə edib. Təsvir emalı metodlarını 8000-dən çox xəritəyə tətbiq etməklə, alimlər hər bir çatın "doldurulması" üçün nə qədər su, qar və havanın tələb olunduğunu qiymətləndirə biliblər. Nəticədə, çatların dərinliyi və həcmi hesablanıb, həmçinin onların necə inkişaf etdiyi öyrənilib. Nəticələr göstərir ki, 2016-2021-ci illər arasında Qrenlandiyanın buz örtüyünün sürətlə hərəkət edən sektorlarında çatların həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Cənub-şərq bölgəsində, son illərdə okeanın təsiri ilə sürətlənmə və geri çəkilməyə qarşı xüsusilə həssas olan ərazidə, çatların həcmi 25 faizdən çox artıb.
Bununla belə, bütün buz örtüyü üzrə çatların ümumi həcmi cəmi 4.3 faiz artıb, bu isə alimləri təəccübləndirib. Bu nəticələr bəzi sektorlarda müşahidə edilən kəskin dəyişikliklərə baxmayaraq, ümumi tarazlığa daha yaxın görünür. Komanda araşdırmanı davam etdirərək müəyyən edib ki, bəzi bölgələrdəki əhəmiyyətli artım əslində tək bir mənbə tərəfindən kompensasiya olunub - Sermek-Kuyallek adlı çıxış buzlağı.
Qeyd etmək lazımdır ki, Sermek-Kuyallek dünyanın ən sürətlə hərəkət edən buzlağıdır. Araşdırmalar göstərir ki, onun sürəti gündə təxminən 50 metrdir, bu da Qrenlandiyanın qlobal dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə ən böyük töhfə verən buzlaq bölgələrindən biri olması deməkdir. Buzlaq 2016-cı ildə Şimali Atlantik okeanından gəlmiş soyuq su axınına reaksiya verib. Bunun nəticəsində onun hərəkəti yavaşlayıb və qalınlığı artıb. Bu proses zamanı buz səthindəki çatlar bağlanmağa başlayıb, bu da buz örtüyünün digər hissələrindəki artımı qismən kompensasiya edib.
Təəssüf ki, bu yavaşlama uzun çəkməyib və 2018-ci ildə buzlaq yenidən sürətlənməyə başlayıb. Tədqiqatın müəllifləri qeyd edirlər ki, buzlaqlardakı çatlar onların həyat dövründə mühüm rol oynayır. Çatlar böyüdükcə buz örtüyünün sürətlənmə potensialı da artır. Bundan əlavə, çatlar səthdəki ərimiş suyun birbaşa buz örtüyünün dərinliklərinə çatdırılmasına kömək edir. Su buzun içərisinə daxil olduqda, onu isidir və buzlağın alt səthini sürüşkən hala gətirir, bu da onun hərəkətini sürətləndirir.
Ülkər XASPOLADOVA,
“Azərbaycan”
