Ağdam deyəndə göz önünə cənnət-misalı Qarabağ gəlir - qartalların qıy vurduğu, başı qarlı uca
dağlar, durnagözlü bulaqlar, qayalara çırpıla-çırpıla üzü arana can atan dəlisov
çaylar, nəğməkar şəlalələr, gül-çiçəkli yamaclar, yaşıl ormanlar...
...Poetik-lirik lövhələrlə Qarabağı, o cümlədən
onun ürəyi hesab olunan Ağdamın firavan günlərindən
çox yazılıb. Hüsnünə dastanlar qoşulub, mahnılar bəstələnib. Qarabağda doğulan körpələr muğamla, segahla dil açıb, nəğməkar,
bəstəkar... olublar.
Bu gün isə, daha doğrusu, 27 ildir ki, o
bəxtəvərlikdən və xoşbəxtlikdən yox, Qarabağın taleyinə yazılan əsirlik, girovluq,
qarabağlıların həsrətli baxışlarından danışılır, yazılır.
Qarabağ, o cümlədən Ağdam haqqında illər
öncə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin söylədiyi fikir bütün zamanlarda aktual olacaq:
"Qarabağsız, Ağdamsız Azərbaycan yaşaya bilməz”.
Əlbəttə, Azərbaycana canı-qanı ilə bağlı
olan Ulu Öndərin bu müdrik fikri, verdiyi qiymət heç də yalnız o yerlərin əsrarəngiz
təbiəti ilə bağlı deyildi. Tarix yaradan şəxsiyyət Qarabağa, Ağdama həm də Vətən,
xalq üçün yetişdirdiyi layiqli övladlarına
görə yüksək dəyər verirdi.
Günəş
şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev - Ağdam
Ağdam ilk yaşayış məskəni kimi eramızdan
əvvəl birinci minillikdə yaranıb. "Ağdam”
sözü qədim türk dilində "kiçik qala” deməkdir. Uzaq keçmişdə bu ərazidə yaşamış
türkdilli qəbilələr özlərini müdafiə etmək üçün əsasən kiçik qalalar tikirdilər.
Zaman keçdikcə bu şəhərin adının mənası dəyişib. XVIII əsrin birinci yarısında qarabağlı
Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün ağ daşdan imarət tikdirmək barədə əmr verib. Həmin
imarət uzun müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün nümunəyə çevrilib. Bu mənada
"Ağdam” günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev deməkdir.
Ağdam inzibati rayonu isə sovetləşmə dövründə,
konkret olaraq 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1094 kvadrat kilometr olan rayonun
coğrafi relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Azərbaycanın qədim, füsunkar
təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində - Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq
ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir.
1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan
öz ata-baba yurdlarından, daha sonra Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki doğma,
isti ocaqlarından silah gücünə, amansızcasına, vəhşiliklə qovulub didərgin salınan
on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirmişdi.
1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal
edən Ermənistan sovet qoşunlarının dəstəyi ilə ətraf rayonlara da hücum etdi. Xüsusən
Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmədi. 1993-cü il may ayının 11-dən etibarən
şiddətlənən hərtərəfli hücum və təcavüz iyul ayının 23-də Ağdamın süqutu ilə başa
çatdı.
Şücaətlə döyüşən ağdamlıların və Ağdam uğrunda
şəhid olan Vətən övladlarının ruhu da o gün
əsir düşdü, girov qaldı. Neçə-neçə böyük sənətkarı, elm-mədəniyyət xadimlərini
yetişdirən torpağın bir hissəsi yağı caynağına keçdi.
Ağdamın
qara günlərinin kulminasiyası
1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi
təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 kvadrat kilometr, yəni ümumi
ərazisinin 77,4 faizini işğal etdilər. Ağdam şəhəri və 87 kənd vəhşiliklə darmadağın
edildi. Müdafiəsində 5 min nəfərdən çox şəhid
və əlil olan, minlərlə insanın fiziki şikəstlik qazandığı Ağdamın 120 min
nəfərdən çox əhalisi isə öz doğma ev-eşiyindən qovularaq məcburi köçkünə çevrildi.
Qarabağın ağ imarətli Ağdamının qara günlərinin kulminasiyası:
1993-cü il, 23 iyul tarixi! Qarabağın zümrüd tacı, Qafqazın Konservatoriyası sayılan
Şuşa, qartallar yuvası, laçınlar oylağı Laçın,
ardınca Qarabağın qala qapısı Kəlbəcər Ermənistanın məkrli, çirkin, təcavüzkar
siyasəti nəticəsində işğala məruz qalandan sonra hədəf Ağdam idi. Təklənsələr də,
ağdamlılar doğma yurdun sipərinə çevrilmişdilər - düşmənlə canlı sədd yaratsalar
da, yağılar "arxalı köpək” kimi quduzlaşmışdı. Təəssüf ki, o ağır günlərdə baş verən siyasi hadisələr Qarabağı
və onun övladlarını taleyin ümidinə qoymuşdu...
Nankor ermənilər havadarlarının köməyi ilə
Ağdamı odlara qalayıb viran qoymaq üçün bu fürsətdən istifadə etdi. Həmin tarix ağdamlıları Ağdamsız, Azərbaycanı Qarabağsız qoydu.
Ərazisinin dörddəüç hissəsi işğal olunan Ağdam rayonunun əhalisi respublikanın əksər
bölgələrinə səpələndi, uzun illər ağır şəraitdə, çadırlarda, yük vaqonlarında yaşamağa
məhkum oldular.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2003-cü
ildə hakimiyyətə gələrkən ölkədə bir dənə də olsun çadır şəhərciyinin qalmayacağını
söylədi. Qarşıda duran mühüm problemlərin həllinin vacibliyini qeyd edən dövlət
başçısının qaçqın və məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün həyata keçirdiyi çox mühüm və təxirəsalınmaz tədbirlərdən
ağdamlı məcburi köçkünlərə də pay düşdü: Ağdam ərazisində hər cür infrastruktura
malik 18 yeni qəsəbə salındıqdan sonra ölkənin, demək olar ki, əksər bölgələrində
müvəqqəti məskunlaşan ağdamlı məcburi köçkün ailələri öz dövlətinə və Prezidentinə
minnətdarlıq hissi ilə doğma rayona, rahat, geniş və işıqlı mənzillərə köçdülər.
Məhz bu qayğının nəticəsidir ki, Ağdam rayonu ərazisində 100 min nəfərə yaxın ağdamlı
yaşayır, yurd həsrəti çəkmədən.
Burada
sənət də var, sənəkarlıq da
Azərbaycanın özü qədər qədim tarixə malik
Qarabağın yüz illərlə formalaşmış özünəməxsus simvolları az deyil. Bərəkətli torpağı,
zəngin və halal süfrəsi, tarixi-mədəni simvollar sırasında musiqi, xalçaçılıq və
atçılıq Ağdam üçün xüsusilə xarakterikdir.
Dövlət başçısının bütün bölgələrə səfərləri
tarixə, yaddaşlara yazılacaq qədər əhəmiyyət daşıyır. Çünki bu səfərlər həmin bölgələrin
sosial-mədəni inkişafına güclü təkan verir. 2018-ci ilin payızında Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyevanın Ağdam rayonuna növbəti
və tarixi bir səfəri də yadda qaldı. Əslində, bu qədim diyar Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətdə olduğu hər iki dövrdə daim
dövlət qayğısı görüb, ağdamlılar bunu heç vaxt unutmayıb. Lakin Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin növbəti tarixi səfəri bəzi vacib məqamları ilə yaddaşa yazıldı.
Təbii ki, Qarabağın, o cümlədən Ağdamın rəmzi,
şöhrət simvollarından biri, bəlkə də birincisi musiqidir. O da gizli deyil ki, Ağdam
Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixinə
dünya şöhrətli görkəmli sənətkarlar verib. Bu ulu məkanda doğulub boya-başa
çatan mədəniyyət və incəsənət korifeyləri, musiqiçilər, o cümlədən görkəmli muğam
ustadları da dillərdə dastandır.
Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə Ağdamın
hazırda mərkəzi sayılan Quzanlı qəsəbəsində milli memarlıq ənənələrini özündə əks
etdirən möhtəşəm Muğam Mərkəzinin tikilərək sənətsevərlərin istifadəsinə verilməsi
rayonun mədəni həyatında son dərəcə əlamətdar bir hadisəyə çevrildi.
Qarabağın dilboz atlarının şöhrəti tarixən
Avropanı fəth edib. Təəssüf ki, Ermənistanın işğalçılıq siyasəti Ağdam Atçılıq Zavoduna
da məcburi köçkünlük həyatı yaşatmışdı. Dövlət başçısının imzaladığı sərəncamlar
əsasında "Qarabağ Atçılıq Təsərrüfatı” MMC üçün 35 hektardan artıq ərazidə müasir
tələblərə cavab verən Qarabağ Atçılıq Kompleksinin tikilməsi, əlbəttə, bu sahəyə qayğının bariz nümunəsidir.
Qarabağın şöhrət simvollarından biri də xalçaçılıqdır
ki, bu uludan-ulu sənət Azərbaycan milli mədəniyyətinə töhfə verməkdədir. Onun qorunub saxlanılması,
inkişaf etdirilməsi üçün dövlət zəruri qayğını əsirgəmir. Dövlət başçısının təşəbbüsü
ilə "Azərxalça” ASC-nin Ağdam filialının burada fəaliyyət göstərməsi də təsadüfi
deyil. Bu, ilk növbədə 150 nəfərdən artıq xalçaçılıqla məşğul olanlar üçün yeni
iş yerləri deməkdir.
***
...Bu gün də işğalçı Ermənistan Azərbaycan
sərhədlərini təxribatla pozmaqda, Tovuz rayonu ərasində dinc əhalini hədəf seçməkdədir.
1992-1993-cü illərdən fərqli olaraq bu gün
təcavüzkarın uğursuzluqla qarşılaşması Azərbaycan Ordusunun və xalqının hakimiyyətlə
bir cəbhədə olmasını təsdiqləyir. Bu isə o deməkdir ki, Ermənistan işğal altında
saxladığı Azərbaycan ərazilərində duruş gətirə bilməyəcək. Uzaqda olmayan o gün,
bütünlüklə qarabağlılar, o cümlədən ağdamlılar üçün əsl qələbəyə çevriləcək. Qarabağdan
yenə də könülləri oxşayan musiqi sədaları Şuşaya, Laçına, Kəlbəcərə, işğal altında
qalan digər torpaqlara da yayılacaq...
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,
"Azərbaycan”
