Psixoloji baxımdan yardıma ehtiyacı olanların kütlə arasında nəzarətsiz yaşaması, habelə diqqətdən, müalicədən kənar qalması xırda ailə münaqişələrindən böyük faciələrə qədər gətirib çıxarırdı. Buna görə ruhi xəstəxanalar belə insanların güman yerinə çevrildi.
Ruhi xəstəxanaların tarixi ərəb xilafəti ilə bağlıdır. Belə ki, ilk ruhi xəstəxana tipli mərkəz 705-ci ildə Bağdad şəhərində açılıb.
VI Əməvi xəlifəsi I Vəlidin əmri ilə yaradılan və dünya tarixində ilk belə mərkəz olan məkan ruhi-psixoloji xəstəliklərdən əziyyət çəkən şəxslərin bir yerə toplanması və saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Növbəti ruhi xəstəxana da Şərqdə yaradılıb. Bu, 800-cü ildə Qahirə şəhərində açılan xəstəxana idi. 1270-ci ildə Dəməşq şəhərində isə ruhi-əsəb xəstəliklərindən əziyyət çəkən şəxslərin vəziyyətlərinin öyrənilməsi məqsədilə ilk institutun əsası qoyulub. Dəməşqdəki xəstəxana əvvəlkilərə nisbətən daha böyük və geniş imkanlara sahib idi. Şərq alimləri ruhi xəstələrin meditasiya, musiqi terapiyası və dərmanlarla sağala biləcəyinə inanırdılar. Bu məqsədlə institutda təcrübələr aparılırdı.
Qərb aləmində isə bu cür xəstəxanalar daha sonrakı dövrlərə təsadüf edir. Avropada ilk ruhi xəstəxanaların yaradılmasına XV əsrdə rast gəlinib. 1642-ci ildə Paris yaxınlığında Filip Pinelin rəhbərliyi altında açılmış “Bisetre” xəstəxanası Avropada ilk peşəkar psixoloji mərkəz sayılır. Burada yaradılan mərkəzlərin əsas fərqliliyi qapalı şəkildə fəaliyyət göstərmələri idi. Xəstəxanalara kənar şəxslərin daxil olması, xəstələrin nəzarətsiz bayıra çıxmaları qadağan edilmişdi.
İlk ictimai xəstəxana isə 1812-ci ildə Böyük Britaniyada fəaliyyətə başlayıb. Psixi pozğunluğu olan insanlara humanist himayədarlığı ilə seçilən Vilyam Tuke həmin xəstəxanada bir çox təcrübə apararaq yeni nəzəriyyələr hazırlayırdı. 1845-ci ildə İngiltərədə psixi sağlamlıqla bağlı qəbul edilən qanuna görə hər bölgədə sığınacaqlar yaradıldı. Bundan əlavə, dövlət orqanları müntəzəm yoxlamalar keçirməli, sığınacaqlarda terapiyalar həkimlər tərəfindən müəyyənləşdirilən xüsusi qaydalarla aparılmalı idi.
İlk ruhi dispanserlərdə xəstələrlə bəzən çox qəddar formada davranışlar sərgilənirdi. Bu sahə tam araşdırılmadığından və inkişafı nisbətən ləng getdiyindən məhdudlaşdırmalar lazım olandan daha sərt tətbiq edilirdi. XIX əsrin əvvəllərində İngiltərədə ruhi xəstəxanalarda yerləşdirilən bir neçə min xəstə var idisə, bir əsr sonra bu rəqəm təxminən 100.000-ə yüksəldi. Bu artım daha sonra psixiatriya ixtisasının inkişafına və şaxələnməsinə gətirib çıxardı.
XX əsrin ortalarından sonra demək olar ki, bütün dünya ölkələrində psixoloji dispanserlər fəaliyyət göstərirdi.
Ruhi xəstəxanaların fəaliyyəti cəmiyyət üçün çox əhəmiyyətli oldu. Belə xəstələrin düzgün müalicə olunması, müvafiq yerlərdə nəzarət altında seanslar keçməsi vacib idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, ciddi psixi pozuntulu şəxslərin müalicədən kənar qalması böyük fəsadlara gətirib çıxara bilər.
