Azərbaycanda
tərcümə sənətinin tarixi çox qədimdir. XIX əsrin 30-cu illərindən etibarən rus realist
ədəbiyyatı ilə tanışlıq, ayrı-ayrı ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi ünsiyyəti qiymətli
ədəbi nümunələrin Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə nəticələnir. Bu cəhətdən A.A.Bakıxanovun
Krılovdan etdiyi tərcümələr Azərbaycan dilinə tərcümə sahəsində atılan ilk addımlardır.
Bu sənətin inkişafının yeni yüksəliş dövrü XX əsrin əvvəllərinə - böyük inqilabi
hadisələr dövrünə təsadüf edir. Bu dövrdə həm ictimai-siyasi, həm də ədəbi-bədii
mətnlərin Azərbaycan oxucularına çatdırılması sahəsində böyük addımlar atılır, rus
dilindən və qismən Qərbi Avropa dillərindən Azərbaycan dilinə bir çox əsərlər tərcümə
edilir.
Həmin dövrdə
tərcümə sənətinin yaranması və inkişafında böyük rol oynayan şəxsiyyətlərdən biri
Cəfər Cabbarlı olmuşdur. O, ədəbiyyatımızın tarixində təkcə yazıçı və dramaturq
kimi deyil, eyni zamanda kinossenarist, rejissor, jurnalist və tərcüməçi kimi şöhrət
tapmışdır. Azərbaycanda tərcümə sənətinin əsasını qoyanlardan biri məhz C.Cabbarlı
olmuşdur.
Dramaturq
özünün qısa ömründə ştat üzrə, yəni aylıq məvaciblə cəmi iki vəzifədə işləmişdir.
Bunlardan birincisi tərcüməçilik idi. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından
sonra başlanan bu əmək fəaliyyəti "Kommunist” qəzeti redaksiyasında olmuşdur. Yazıçının
bəzi yazılarından və arxivlərdə saxlanılan nadir sənədlərdən təxmin etmək olar ki,
o, 1920 ildən 1928-ci ilə qədər burada işləmiş, sonra isə Azərbaycan Bədaye Teatrında
ədəbi hissə müdiri vəzifəsində çalışmışdır. Ədib eyni zamanda "Azərbaycan” qəzetində,
"Ali İqtisadi Şuranın Əxbarı” jurnalında, Xalq Ərzaq Komissarlığında və başqa qurum
və təşkilatlarda da 10 ilə yaxın peşəkar tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur.
C.Cabbarlı
"Kommunist” qəzeti redaksiyasında Əfrasiyab Bədəlbəyli, İbrahimxəlil İbrahimov,
Əsəd Tahir, Süleyman Məlikov, Dadaş Cavadlı və başqa tərcüməçilərlə bərabər əsasən
Teleqraf Agentliyinin verdiyi məlumatları ruscadan azərbaycancaya tərcümə edirdi.
Bu məlumat isə həcmcə geniş, üslubca rəngarəng idi. Partiya və hökumətin qərarları,
mühüm siyasi, iqtisadi, təsərrüfat, mədəniyyət məsələlərinə həsr olunmuş müxtəlif
yığıncaqlardan, iclaslardan hesabatlar və buradakı məruzələrin, nitqlərin mətnləri,
beynəlxalq müqavilə və əhdnamələr, daxili və xarici xəbərlər və s. Bu iş hər hansı
bir tərcüməçiyə xas olan dəqiqliklə yanaşı, son dərəcə operativlik tələb edirdi.
Təbiidir ki, teleqrafla verilmiş təcili xəbərlərin tərcüməsi üzərində uzun-uzadı
işləmək imkan xaricindədir. Həmin materiallar redaksiyada tərcüməçi tərəfindən makinaçıya
diktə edilir və dərhal mətbəəyə göndərilirdi. Çox zaman isə "Son saat” başlığı altında
verilən xəbərlər gecələr mətbəədə tərcümə olunurdu ki, bunun üçün də tərcüməçilər
orada növbə çəkirdilər. O vaxt "Kommunist” qəzeti redaksiyasının çap olunduğu "III
İnternasional” mətbəəsində linotipçi işləmiş qocaman jurnalist Qulam Məmmədlinin
dediyinə görə, Cəfər gecələr mətbəədə növbətçi tərcüməçi olarkən son teleqramları
birbaşa linotipçiyə diktə edir və həmin xəbərlər kağıza yazılmadan birbaşa qurşunla
yığılıb səhifəyə qoyulurdu. Bu isə tərcüməçidən öz sənətinə son dərəcə mükəmməl
yiyələnməyi tələb edirdi.
Cəfər Cabbarlının
"Kommunist” qəzetində tərcüməçilik fəaliyyətinin xüsusiyyətləri haqqında bizə gəlib
çatan əsas məlumatlardan biri də onun Azərbaycan dilinin təmizliyinə xüsusi diqqət
yetirməsindən, dilimizin ərəb və fars sözlərindən təmizlənməsinə çalışmasından,
bəzən hətta yeni sözlər və ifadələr axtarıb tapmasından ibarətdir. Cabbarlının yeni
əlifba ilə yanaşı, yeni terminlər uğrunda mübarizəyə çağıran məqalələrlə mətbuatda
çıxış etməsi də bu cəhətdən maraqlıdır. Məsələn, onun "Qiymətli bir təşəbbüs” məqaləsində
oxuyuruq: "Azərbaycan xalqı böyük və son sistemli hökumət aparatının müxtəlif rəsmi
dairələrində işləmək üçün lazım olan yüzlər və minlərlə siyasi təbirlərə, istilahlara,
həmçinin məktəblərində, darülfünun, darülsənaye və bu kimi mədəni və maarif dairələrində
qollanacaq yüzlər, minlər, bəlkə də yüz minlərlə istilah və təbirlərə malik olacaq
qədər mükəmməl bir dilə, həmçinin onu kamalınca yaza bilmək üçün müntəzəm bir əlifbaya
malikmidir? Cavab aydındır: Əlbəttə, yox! Bunun üçündür ki, bizdə dil və hürufat
məsələsinin islahı hər kəsi düşündürür və bu məsələ xalqımıza rahatlıq vermir. Dilimizin
və hürufatımızın qəti surətdə islahı lazımdır...”
Aydındır ki,
Cabbarlı kimi yenilik carçısı olan bir qələm sahibi bu nəcib məqsədi yalnız təbliğ-təşviq
etməklə kifayətlənə bilməzdi. O, özü də bu mübarizənin fəal iştirakçılarından, bu
yeniliyin qabaqcıl yaradıcılarından biri idi və arzularını orijinal əsərləri ilə
yanaşı, tərcümələrində də həyata keçirirdi. Vaxtilə "Kommunist” qəzeti redaksiyasında
işləmiş qocaman jurnalistlərin dediyinə görə, indi dilimizə möhkəm daxil olmuş
"Bildiriş” (Elan əvəzinə), "Düzəliş” (Təshih əvəzinə) kimi sözlər məhz Cabbarlının
tərcüməçilik vaxtı "ixtira etdiyi” təbirlərdəndir.
Azərbaycan
tərcüməçiliyi tarixində Cəfər Cabbarlının misilsiz rolu, onun həm ictimai-siyasi,
həm də bədii tərcümə sahəsində xidmətləri son illərə qədər demək olar ki, qətiyyən
araşdırılmamış və tətbiq edilməmişdi. 2000-ci ildən başlayaraq dramaturqun bu sahədəki
işləri araşdırılmağa başlanmış, 2014-cü ildə C.Cabbarlı ev-muzeyinin layihəsi əsasında
sənətkarın tərcümə etdiyi bir sıra əsərlərin toplandığı "Cəfər Cabbarlının tərcümələri”
adlı kitab işıq üzü görərək oxuculara təqdim olunmuşdur. Dramaturqun Qərb və rus
klassiklərindən etdiyi tərcümələrin siyahısı böyük, janrları müxtəlif, üslubu zəngindir.
Bu siyahıda V.Şekspirin "Hamlet”, "Otello” və F.Şillerin "Qaçaqlar” faciələri ilə
yanaşı, Bomarşenin "Fiqaronun toyu” komediyasını, L.N.Tolstoyun "Hacı Murad” povesti ilə bərabər, C.Uelsin "Yeraltı
Dünya” romanını, A.Afinogenovun "Qorxu”, L.Slavinin "Müdaxilə”, M.Qorkinin "Cocuqluq”
hekayələrini və s. görürük.
Aydındır ki,
C.Cabbarlı bu əsərlərin hərəsinə ayrı gözlə
baxmamış, onların hər birini xüsusi üslubla tərcümə etmiş və bu zaman yalnız orijinalın
janrını deyil, eyni zamanda, müəllifin öz dəstxətini də nəzərə almış, onları məhz
özlərinə görə səciyyələndirə bilmişdir.
Tərcümə işinə
yüksək bir sənət kimi baxan, əlinə aldığı
hər bir əsəri böyük bir ilhamla, coşqun bədii yaradıcılıq ehtirası ilə tərcümə edən
bu istedadlı yazıçı qısa ömrü ərzində dünya klassiklərinin əsərlərinin Azərbaycana həqiqətən klassik tərcümələrini vermişdir,
onları bütün əzəməti ilə tamaşaçı və oxucularımıza tanıtdıra bilmişdir. C.Cabbarlının
tərcüməsindən valeh olan xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov haqlı olaraq yazırdı: "C.Cabbarlının tərcümə
etdiyi "Hamlet”i xatırlayın. "Hamlet”
dünya dramasının çətin və ən gözəl əsəridir. Şekspirin şah əsəridir, onu tərcümə
etmək o qədər də asan deyildir. Lakin Cabbarlı onu tərcümə edərkən böyük qələm
işlətmişdir. Əsərin tərcümə edildiyi zamanın bəzi dil və istilah xüsusiyyətləri nəzərə alınmazsa,
Cəfərin tərcüməsi doğrudan da bir möcüzədir”.
Şübhəsiz ki,
Cabbarlı öz tərcümələrində möcüzələr yaradarkən, ilk növbədə, dilə, əsərin tərcümə
olunduğu Azərbaycan dilinə, onun zəngin xalq xəzinəsinə, oradakı nadir incilərə, gizlənən incəliklərə arxalanırdı.
Bütün bunlara əsaslanaraq qeyd olunmalırdır
ki, böyük Azərbaycan yazıçısı Cəfər Cabbarlı
əvəzsiz tərcüməçi olmuşdur.
O, bədii tərcümə işini həqiqi sənət yüksəkliyinə qaldıra bilmiş və bu sahədə elə zəngin məktəb yaratmışdır ki, ondan sonra gələn tərcüməçi nəsilləri özlərinin böyük sələfindən bəhrələnmiş və bundan sonra hələ çox öyrənəcək
və faydalanacaqlar.
Qəmər SEYFƏDDİNQIZI,
Əməkdar mədəniyyət
işçisi, Cəfər Cabbarlı ev-muzeyinin direktoru
