Müasir dövrdə
sürətlə dəyişən ictimai münasibətlər sistemi insan hüquqlarının müdafiəsində daha
çevik və mobil mexanizmlərin yaradılmasını xeyli dərəcədə aktuallaşdırmışdır. Belə
şəraitdə milli hüquq sistemlərində şəxsiyyətin hüquq və qanuni mənafelərinin müdafiəsinin
ənənəvi vasitələri ilə yanaşı, yeni modellərin müəyyən edilməsi və hüququ pozulmuş
şəxslərin şəffaf münasibətlər şəraitində alternativ müdafiə vasitələrini seçmək
imkanlarının olması vacib məsələlərdən birinə çevrilir. Birmənalı söyləmək olar
ki, ölkəmizin son dövrlər əldə etdiyi nailiyyətlər həm də şəffaflığın dövlət siyasətinin
əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyən edilməsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan "Mediasiya
haqqında” qanunun qəbul edilməsinin əhəmiyyəti böyükdür.
Hüquq üzrə
elmlər doktoru Mirəli Kazımovdan bu qanunun qəbul olunmasının zəruriyyəti və mahiyyəti
barədə danışmağı xahiş etdik.
- Prezident
İlham Əliyev dəfələrlə qeyd etmişdir ki, biz Azərbaycanı müasir, sürətlə inkişaf
edən, şəffaflığı öz siyasətində bayraq edən ölkə kimi görmək istəyirik və buna nail
olacağıq. Bu səbəbdən şəffaflıq Azərbaycanın müasir dövlət siyasətini xarakterizə
edən əsas cəhətlərdən biri kimi çıxış edir.
Şəffaflıq
ictimai münasibətlərdə inkişafın açarı, ədalətli əlverişli mühitin əsas şərtlərindən
biridir. Ölkə həyatının bütün sahələrini yalnız tərəqqiyə doğru aparan şəffaflığın
təmin edilməsi, həmçinin ictimai münasibətlərin iştirakçıları arasında ziddiyyətlərin
daha əlverişli şərtlər ilə nizama salınmasına, habelə mübahisə subyektləri olan
vətəndaşların vaxt və resurslarına qənəat etməyə kömək edir. Əlbəttə, belə şəraitdə
müxtəlif vasitələrdən, o cümlədən mübahisələrin həllinin alternativ üsullarından
istifadə olunur. Bu baxımdan milli hüquq sistemində mediasiya institutunun tətbiqi
şəffaflığın təzahürlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Mediasiya mexanizminin
şəxsiyyətin hüquq və qanuni mənafelərinin müdafiəsinin əlavə demokratik təminatlarından
biri olacağı şübhəsizdir.
Qeyd etdiyimiz
kimi, mediasiya institutu ictimai münasibətlərin konfliktli subyektləri arasında
mübahisələrin şəffaf və səmərəli həlli üsullarından biri kimi çıxış edir. Çağdaş
dövrdə mediasiya institutu dünyanın çox ölkəsində tətbiq olunur və onun hazırkı
forması öz başlanğıcını ötən əsrin 60-cı illərində ABŞ-dan götürmüşdür. Bu ölkədə
son onilliklər ərzində formalaşmış təcrübəyə əsasən, vergi orqanının ilkin mərhələdə
işi udmaq şansı 30 faizdən aşağı olduqda vergi ödəyicisi ilə mübahisənin qarşılıqlı
razılıq əsasında həlli yoluna üstünlük verilir, mübahisəni bu qaydada həll etmək
mümkün olmadıqda, onun inzibati və ya məhkəmə icraatı qaydasında həlli yoluna müraciət
edilir. Bəzi ölkələrdə mediasiya nəinki mülki-hüquqi mübahisələrə, hətta cinayət-hüquqi
münasibətlərə tətbiq olunur. Bu, daha çox kontinental hüquq sistemi ölkələri (məsələn,
bir sıra Avropa ölkələri, keçmiş Sovet İttifaqının tərkibində olmuş respublikalardan
Litva, Latviya) üçün xarakterikdir. Bəzi ölkələrdə isə mediasiyanın tətbiqi vəziyyəti
sistemsiz və parəkəndə haldadır, qanunvericilik tənzimlənməsində dəqiq müəyyən olunmuş
sərhəd yoxdur.
Ölkəmizdə
mediasiya institutunun yaradılması uzun müddət gündəlikdə duran məsələlərdən biri
olsa da, "Mediasiya haqqında” qanun 29 mart 2019-cu il tarixdə qəbul edilmişdir.
Qanun qəbul edildiyi tarixədək müvafiq beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və ölkəmiz
üçün uyğun olan mediasiya modelinə dair təkliflər işlənib hazırlanmışdır. Qanun
qəbul edildiyi müddətdən az sonra Prezidentin "Məhkəmə-Hüquq sistemində islahatların
dərinləşdirilməsi haqqında” imzaladığı 3 aprel 2019-cu il tarixli fərmanda mediasiya
prosesinin tətbiqi ilə bağlı maarifləndirmə və təşviqat tədbirlərinin həyata keçirilməsi
tövsiyə edilmişdir. Ötən dövr ərzində ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti institutları
bir sıra istiqamətlərdə mediasiya xidmətlərinin göstərilməsinə dair layihələr həyata
keçirmişlər.
"Mediasiya haqqında” qanunda onun məqsədləri, prinsipləri,
həyata keçirilməsi qaydaları, mediatorların statusu müəyyən edilmişdir. Qanunun
3.2-ci (iqtisadi mübahisələr, həmçinin ailə və əmək münasibətlərindən irəli gələn
mübahisələr üzrə bu qanunun 28-ci və 29-cu maddələrinə uyğun olaraq məhkəməyə müraciət
etməmişdən əvvəl ilkin mediasiya sessiyasında iştirak tələb olunur), 28-ci (iqtisadi
mübahisələr, həmçinin ailə və əmək münasibətlərindən irəli gələn mübahisələr üzrə
ilkin mediasiya sessiyasında iştirak) və 29-cu (iqtisadi mübahisələr, həmçinin ailə
və əmək münasibətlərindən irəli gələn mübahisələr üzrə ilkin və sonrakı mediasiya
sessiyaları) maddələrinin və həmin maddələrlə bağlı olan müddəaların 2021-ci il
yanvarın 1-dən qüvvəyə minməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Qanunvericiliyə
əsasən, mediasiya - mediatorun (mediatorların) vasitəçiliyi ilə tərəflər arasında
yaranmış mübahisənin qarşılıqlı razılıq əsasında həlli ilə bağlı müəyyən olunan
prosesdir. Ümumiyyətlə, mediasiya mübahisənin üçüncü, yəni qərəzsiz tərəfin - mediatorun
köməyi ilə məhkəmədənkənar, alternativ həlli formasıdır. Mediasiyanın məqsədi tərəflər
arasında münaqişə səviyyəsinin azaldılması və onları razı salacaq şəkildə mübahisənin
həllini təmin etməkdir.
Mediasiya
prosesi tərəflər arasında bağlanılan "Mediasiya prosesinin tətbiqi barədə müqavilə”
əsasında həyata keçirilir. Mediasiya danışıqlar şəraitində həyata keçirilir və bu mərhələlərdən ibarətdir:
- mediasiya
prosesinə hazırlıq;
- mediasiya
prosesinin başlanılması;
- tərəflərin
mübahisənin mahiyyətini açıqlaması;
- tərəflərin
hər biri ilə ayrı-ayrılıqda danışıq;
- mübahisənin
həlli üçün təkliflərin hazırlanması;
- mediasiya
prosesinin yekunlaşdırılması;
- mediasiya
prosesinə xitam verilməsi;
- barışıq
sazişinin icrası.
Ölkəmizdə
cinayət işləri üzrə mübahisələrin həlli mediasiyanın predmetinə daxil edilməmiş,
onun yalnız aşağıdakı münasibətlər üzrə tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur:
- mülki işlər
və iqtisadi mübahisələr (xarici elementli mübahisələr də daxil olmaqla);
- ailə münasibətlərindən
irəli gələn mübahisələr;
- əmək münasibətlərindən
irəli gələn mübahisələr;
- inzibati
hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələr.
Mediator
- peşəkar əsasda mediasiya prosesinin həyata keçirilməsi üçün tərəflərin cəlb etdiyi
və ya mediasiya təşkilatı tərəfindən təyin və qanunla müəyyən olunmuş tələblərə
cavab verən fiziki şəxsdir. Mediator olmaq istəyən fiziki şəxs bu tələblərə cavab
verməlidir: ali təhsilə malik olmalıdır; 25 yaşı tamam olmalıdır; ən azı 3 illik
iş stajına malik olmalıdır; mediatorların ilkin hazırlığı üzrə təlimi bitirərək
müvafiq sertifikat əldə etməlidir.
Bu şəxslər
isə mediator ola bilməzlər: məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və
ya məhdud fəaliyyət qabiliyyətli hesab edilmiş şəxslər; barəsində tibbi xarakterli
məcburi tədbirlərin tətbiqinə dair məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı olan
şəxslər; məhkumluğu ödənilməmiş və ya götürülməmiş şəxslər.
2020-ci il
iyulun 1-dən sonra iqtisadi mübahisələr, həmçinin ailə və əmək münasibətlərindən
irəli gələn mübahisələr üzrə məhkəməyə müraciət etməmişdən əvvəl ilkin mediasiya
sessiyasında iştirak tələb olunur. Bu mübahisələr üzrə ilkin mediasiya sessiyasını
tərəflərin qarşılıqlı razılaşdırdığı mediator və ya mediasiya təşkilatı aparır.
Tərəfin mediasiya prosesinin tətbiqi barədə təklifi digər tərəfə təqdim edildikdən
sonra 10 iş günü ərzində qəbul edilmədikdə və ya tərəflər mediator və ya mediasiya
təşkilatı barədə razılığa gəlmədikdə, ilkin mediasiya sessiyası tərəflərdən hər
hansı birinin ilkin müraciət etdiyi, mübahisənin aidiyyəti üzrə aid olduğu məhkəmə
ilə eyni şəhər və ya rayonda yerləşən mediasiya təşkilatı, həmin şəhər və ya rayonda
mediasiya təşkilatı olmadıqda isə həmin məhkəmənin yerləşdiyi inzibati ərazi vahidinə
ən yaxın şəhər və ya rayonlardan birində yerləşən mediasiya təşkilatı tərəfindən
aparılır. Tərəflər mediator barədə razılığa gəlmədikdə mediatoru mediasiya təşkilatı
təyin edir. Məhkəmə ilə eyni şəhər və ya rayonda yerləşən mediasiya təşkilatı mövcud
olmadıqda və ya həmin mediasiya təşkilatında işə baxılması mümkün olmadıqda, tərəflərdən
hər hansı birinin müraciəti əsasında mübahisənin aidiyyəti üzrə aid olduğu məhkəmə
ilkin mediasiya sessiyasının aparılması üçün mediator müəyyən edə bilər.
Göründüyü
kimi, ölkəmizdə mediator ilə mediasiya tərəfləri arasında qarşılıqlı əlaqənin məzmunu
daha çox mülki-hüquqi münasibətlərə əsaslanır. Belə nəticəyə gəlməyə adıçəkilən
qanunun müddəalarının araşdırılması, mediasiyanın könüllülük, tərəflərin bərabərliyi
və əməkdaşlığı kimi prinsiplər üzrə həyata keçirilməsi əsas verir. Bu, həm də mediasiya
tərəflərinin heç birinin digərindən üstün olmadığı, mediatorun seçilməsində sərbəst
olmaları, heç kəsin iradəsinə zidd şəkildə mediasiya prosesinə cəlb edilmədiyi,
mediasiyanın istənilən mərhələsində ondan imtinanın mümkün olması, mediasiya zamanı
dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarının, hüquqi və fiziki şəxslərin mediatorun
fəaliyyətinə müdaxiləsinin yolverilməzliyi və digər bu kimi mühüm hallar ilə əsaslandırılır.
Müasir dövrdə
bir çox ölkələrdə cinayət məsuliyyətinin həlli zamanı da alternativ tədbirlərin
tətbiqinə səylər göstərilir. Bu cür tədbirlərin tətbiqi istintaq və məhkəmə sistemində
iş yükünün azalmasına, cəza icra müəssisələrinin lüzumsuz yüklənilməməsinə, həmçinin
müvafiq şərtlər daxilində cinayətdən zərər çəkmiş şəxslərin hüquqlarının və dövlətin
maraqlarının təmin olunmasına xidmət edir.
İctimai təhlükəli
əməl törətmiş şəxslərə münasibətdə ilk dəfə mediativ proqram 1974-cü ildə Kanadada
(Ontario ştatı) tətbiq olunmuşdur. MDB dövlətlərindən isə Qazaxıstan Respublikasının
4 iyul 2014-cü il tarixli Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 85-ci maddəsində mediator
cinayət prosesinin müstəqil iştirakçısı kimi nəzərdə tutulmuş, hüquqi statusu müəyyən
edilmişdir. Bu yerdə qeyd edək ki, Mediasiya institutunun inkişafının davamı olaraq
yaxın gələcəkdə Azərbaycanda "Cinayət prosesində mediasiya haqqında” ayrıca qanunun
qəbul edilməsi, burada mediatorun cinayət prosesinin ayrıca iştirakçısı kimi nəzərdə
tutulması və Cinayət Prosessual Məcəllədə onun hüquqi statusunun tənzimlənməsi məqsədəuyğun
olardı.
Söhbəti yazdı:
Raqif MƏMMƏDLİ,
"Azərbaycan”
