Son 100 il Xəzər dənizində tez-tez qalxmalar və enmələr baş verir. Dənizin sahilin və sahildəkilərin başına açdığı bu oyun bəzən gözləntiləri üstələyib. 1930-1977-ci illərdə 3 metr aşağı düşən Xəzər 1977-1995-ci illərdə 2,5 metr sahilə "torpaq iddiası" irəli sürüb. 1996-cı ildən bu günədək isə dəniz 2 metr geri çəkilib.
Belə enib-qalxmalar Xəzərin öz xüsusiyyətidir və mütəxəssislər buna dövri hadisə deyirlər. Onlar suyun səviyyəsində baş verən bu dəyişikliyin səbəbini dənizin dibinə təsir edən tektonik hərəkətlərdə və seysmik fəaliyyətdə görürlər. Bəzi alimlər isə bunu iqlim dəyişmələri ilə əlaqələndirirlər. Yağışın miqdarı azaldıqca buxarlanma baş verir, çaylarda suyun səviyyəsi enir və dəniz çay suyu ilə az qidalanır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu səbəblərdən dolayı dünyada quruyan su hövzələri çoxdur. Qazaxıstan və Özbəkistan sərhədində - Turan ovalığında yerləşən Aral vaxtilə dünyanın 4-cü böyük gölü sayılırdı. İndi isə gölün təkcə adı qalıb. Aral qurumaqla böyük ekoloji fəlakətə səbəb olub. Təbii ki, Xəzərin də belə bir fəlakətə qurban gedəcəyini düşünmürük. Sadəcə demək istəyirik ki, arxayınlaşmaq da olmaz. Mütəxəssislər, elm adamları tez-tez həyəcan siqnalı verməlidirlər ki, ictimaiyyətin diqqəti bu məsələdən yayınmasın.
Bəzən Xəzərdə sunamini xatırladan fırtınalar, şahə qalxan dalğalar olur. Bunun sunami olmadığını bilirik. Amma onu bilmirik ki, Xəzərin tarixində də vaxtilə sunamiyə bənzər hadisələr qeydə alınıb. Yazırlar ki, 957-ci ildə Dərbənddə baş verən zəlzələ nəticəsində dənizdə dalğanın hündürlüyü 150 metrə çatıbmış. Sunamiyə oxşar, lakin qismən zəif hadisə 1868-ci ildə Xəzərin Bakı sahilində də baş verib. Həmin vaxt Bakıdan 90 kilometr aralıda yerləşən adalardan biri su altında qalıb. Bunlar Xəzərin tarixində iz qoymuş hadisələrdir.
Dənizin səviyyəsində baş verən qabarmalar və çəkilmələrə gəldikdə onun da fəsadları çoxdur və Xəzərətrafı ölkələr bundan çox əziyyət çəkirlər. Elm və Təhsil Nazirliyi Coğrafiya İnstitutunun şöbə müdiri, coğrafiya elmləri doktoru, dosent Ənvər Əliyev deyir ki, Xəzər 200 milyon il bundan əvvəl əmələ gəlib və dənizin səviyyə sərhədi elə özünün yaşı qədərdir: "Səviyyə amplitudasının dəyişməsi isə 30-50 ildən bir baş verir. İndiki halda dənizin səviyyəsinin son 10 ildə 114 santimetr aşağı düşməsi hələlik Xəzəryanı ölkələrin heç birini təşvişə salmayıb. Çünki bu, qorxulu hədd deyil".
Məlumdur ki, qapalı göl olan Xəzərin dünya okeanlarına çıxışı yoxdur. Odur ki, səviyyəsi yalnız ətrafdakı çayların hesabına enib-qalxır. Alimlərin fikrincə, son illər baş verən enib-qalxmalar, əsasən quraqlıq və yağıntıların miqdarının az olması ilə bağlıdır. Xəzərlə daha yaxından maraqlananlar xatırlayarlar ki, ötən əsrin 70-ci illərində dənizin səviyyəsi çox enmişdi. O zaman çıxış yolu kimi Ural çayını Xəzərə yönəltmək kimi təklif irəli sürüldü. Amma çox keçmədi ki, dənizin səviyyəsi qalxdı və buna ehtiyac olmadı. Deməli, enmə prosesi o zaman uzunmüddətli baş verə bilər ki, Xəzəri qidalandıran Volqa, Araz, Kür və İrandakı çayların suyu azalsın. Bu halda isə insan sağlamlığı, təsərrüfat sahələri təhlükə altına düşər. Üstəlik, neft-qaz əməliyyatları, eləcə də dəniz nəqliyyatının, limanların fəaliyyəti pozulur. Artıq mütəxəssislər narahatlıqlarını bildirərək deyirlər ki, bu gün Xəzər dənizində yaşayan balıqların əksəriyyəti miqrasiya edən canlılar olduğu üçün çaylarda kürü tökürlər. Həm suyun səviyyəsinin azalması, həm də dənizə tökülən çayların mənsəbindən uzaqlaşması balıqların Xəzərə keçidini çətinləşdirib, ekosistemin pisləşməsinə səbəb olub.
Görəsən, bu enmə nə vaxta kimi davam edəcək? Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Xəzər dənizi sahilləri və dibinin geomorfologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya üzrə elmlər doktoru, professor Əmir Əliyevin fikrincə, çoxsaylı policoğrafi, arxeoloji, tarixi və müşahidə məlumatları göstərir ki, son 3,5 min il ərzində Xəzər dənizinin səviyyəsində təxminən 450-500 illik periodiklik müşahidə edilir: "200-250 il müddətində səviyyə qalxır və bu müddət ərzində də enir. Xəzərdə son ən böyük səviyyə dəyişkənliyi 1862-ci ildən başlayıb və bu prosesin təxminən 2050-ci illərə qədər davam edəcəyi güman olunur".
Bəs suyun səviyyəsi qalxarsa, hansı fəlakət baş verər? Alim buna da aydınlıq gətirir: "Xəzər geri çəkildikcə dənizin dibindəki torpaq sahələri üzə çıxır. Bu ərazilərdən istifadə etmək mümkündür. Amma həmin ərazilərdə fundamental layihələr, tikinti işləri aparmaq olmaz. Məsələn, Sumqayıtda dənizin səviyyəsinin düşdüyü ərazilərdə böyük yaşayış massivi salınır. Bundan əlavə, dənizboyu qurumuş sahillərdə hotel və istirahət kompleksləri tikirlər. Bu, doğru deyil. Yaxın gələcəkdə Xəzərdə suyun səviyyəsi qalxanda həmin ərazilər su altında qalacaq".
Züleyxa ƏLİYEVA,
"Azərbaycan"
