XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki
C.Cabbarlı irsini yarandığı dövrdən bir əsr sonra dəyərləndirməyin hansı tarixi
təcrübəsi və müasir nəzəri-metodoloji meyarları mövcuddur? Az qala bir əsrin tarixi
gedişatında əli qələm tutan ədəbi-elmi nəsillər bu böyük sənətkarın sənət sirlərini
üzə çıxartmaqda öz zövq və istedadları ilə yanaşı, yaşadıqları mühitin doqma və
vərdişlərini də ehtiva etmişlər.
C.Cabbarlının sənətə gəldiyi gündən bu günə
qədər üç dəfə ictimai formasiya dəyişmiş, ədibin tərənnüm etdiyi milli dövlət -
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti işğal olunmuş, nəhayət, 70 il sonra Azərbaycan xalqı
öz müstəqilliyini bərpa etmişdir. Bir-birindən kəskin fərqlənən belə zaman hüdudlarında
C.Cabbarlı sənətinin təravəti, bədii sənət kimi yaşarlığı nədədir və müasir demokratik
elmi meyarlar mövqeyindən onun həmişəyaşar, müasir tutum qazanan hansı keyfiyyətləri
əbədi yaşamaq haqqı qazanıb?
C.Cabbarlı irsinə, bizcə, aşağıdakı metodoloji
prinsiplə, dəyərləndirmə üsulu ilə yanaşma onun müasirliyinin, yaşarlığının ictimai-sosial
və ədəbi-bədii zəminini üzə çıxartmağa imkan verər: müasir ədəbi-siyasi reallıqlardan
tarixə qayıdış, bu qayıdışın fonunda tarixi bədii gerçəkliyin yaşamlı məqamlarının
dövriyyəyə gəlməsi, C.Cabbarlı və zaman, onun meyarları probleminə toxunan Yaşar
Qarayev yazırdı: "...C.Cabbarlının məfkurə və sənət taleyi ilk dəfə deyil ki, belə
tarixi imtahan, əxlaqi sınaq qarşısında dayanır. Onun bu sınaqdan tamam zədəsiz
və yan keçəcəyini iddia etmək qeyri-səmimilik olardı. Ancaq bir şeyə qəti və tərəddüdsüz
hökm vermək olar: Cabbarlı hətta vulqar empirizmin, nadan sxolastikanın, ədəbi irticanın,
siyasi ehkamın və inzibati terrorun sınağından salamat çıxıb, aşkarlığın və yeni
təfəkkürün sınağından çıxmaq onun üçün qat-qat asan olacaqdır! Əksinə, bu sınaqda
onu gözləyən kəşflər və tapıntılar zədədən və itkilərdən qat-qat artıq olmağı vəd
edir”.
C.Cabbarlı sənəti ilk növbədə yerinə yetirdiyi
ədəbi-tarixi missiyası baxımından dəyərlidir. "Xalqın tarixi sənətkara məxsusdur”
(A.S.Puşkin). Bu mənada C.Cabbarlı Azərbaycan xalqının XX əsrin əvvəlləri tarixi
mərhələsinin keçid dövrünün, yeni ictimai görüşlərin formalaşma prosesinin mahiyyətini
bütün tərəfləri ilə əks etdirir.
C.Cabbarlı nadir sənətkarlardandır ki, qısa
bir zaman çərçivəsində baş verən inqilabi təbəddülatlar onun yaradıcılığında yaradıcılıq
metodları və poetik sistemlərin keçid prosesi ilə reallaşır. İlk gənclik illərində
Sabir satirasının, eləcə də "Molla Nəsrəddin” məktəbinin poetikası zəminində onun
satirik şeirləri meydana çıxdı. Bu şeirlərdə realist sənət prinsipləri dərhal hiss
olunurdu. Onun lirik şeirləri isə realist estetika ilə çiyin-çiyinə mövcud olan
romantik poeziyanın estetik təsiri ilə yazılmışdır. C.Cabbarlı poeziyasında müşahidə
olunan bu iki ifadə sistemi onun pyeslərində - realist və romantik poetikanın hüdudlarında
dövriyyəyə gələcək.
C.Cabbarlının "Aydın”, "Od gəlini” kimi klassik
romantik əsərlərinin meydana çıxması da onun XX əsrin 20-ci illəri tarixi ədəbi
prosesinin aparıcı simalarından biri olduğunu təsdiq edir. C.Cabbarlının bu əsərlərindən
danışarkən adətən romantikadan daha çox danışılıb. Halbuki, C.Cabbarlı irsinin alt
qatları, kölgədə qalan əsərləri onun romantizm estetikası və poetikası prinsipləri
ilə yazılmış pyeslərdir.
C.Cabbarlı romantizmini həyat və ədəbi mühit
özü yaratmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu milli azadlıq idealları ilə
yaşayan sənət adamlarının arzu və ümidlərini puç etdi. Azərbaycan ədəbiyyatında
romantizm cərəyanından bəhs edənlər bu tarixi amili önə çəkə bilməzdilər. Romantizmin
ictimai, sosial gerçəkliyi məhz AXC-dən sonrakı mənəvi böhran idi. "Aydın” pyesində
baş qəhrəmanın real gerçəkliyə üsyanı, ideal və varlıq arasında uçurum, bunun çıxış
yolu kimi uzaq bir kəndə çəkilmək klassik romantik sənətin estetik normalarından
xəbər verir.
C.Cabbarlı romantizmi bu gün daha real, yaşarlı
görünür. XX əsrin 90-cı illərinə qədər qarşı-qarşıya duran iki ictimai formasiya
tipi, iki ədəbi-fəlsəfi dünyagörüş aradan götürüldü. Kommunizm qurmaq xəyallarının
puç olduğu yaşadığımız vəhşi kapitalizm (belə demək mümkünsə) cəmiyyətdə, əxlaqi
norma və prinsiplərdə yeni meyillər ortaya qoydu. Əxlaqi-mənəvi münasibətlərin mərkəzində
altun, biznes əsas mövqeyə keçdi. "Aydın”da, "Oqtay Eloğlu”da və "Solğun çiçəklər”də
ifadə olunan şəxsiyyət və cəmiyyət problemi çağdaş reallıqlarla səsləşir. Sanki
Aydın bu gün harınlamış məmur əxlaqına, altun hərisliyinə üsyan edir: "Aydın. Hamının
ardınca behiştə getməkdənsə, hamının qabağında cəhənnəmə getmək yaxşıdır”, "İstəmirəm,
artıq sənə də inanmıram, inanmıram heç bir şeyə: Allaha da, imamlara da, Quran-kitabı
hamısı yalandır. Məhv olsunlar. Dünyada hakim bir qüvvət varsa da, o altun, yenə
altundur. Hamı ona tapınır, hamı ona pərəstiş edir”.
"Aydın” faciəsinin ideya-bədii konsepsiyasını
romantizmin estetik prinsipləri kontekstində təhlil edən Y.Qarayev haqlıdır: "İntiqam
almaq üçün üsyana qalxan Aydın bir hədəf kimi Dövlət bəyi seçmir. "Kimə qarşı üsyan”
sualına o, "bütün bəşəriyyətə qarşı, bütün qanunlara, adətlərə qarşı” deyə cavab verir. Təklikdə Dövlət bəy onun intiqam arzusundan
nə qədər aşağıda durur! Dövlət bəy olmasaydı, onu başqa bir Dövlət bəy əvəz edə
bilərdi. Məqsəd Dövlət bəyləri yetirən mühitdən - altun səltənətindən intiqam almaq
idi. Aydının qarşısında aciz qaldığı məqsəd bu idi”.
Aydının dilindən səslənən "Bəli, zənginlik
elə şeydir ki, ağ gözü qara, qara üzü ağ göstərir”, yaxud, "siz əlinizi belinizə
atmaqdansa, cibinizə atın. Çünki Sizin silahınız
oradadır, kişiliyiniz elə oradadır” kimi mühakimələr bu gün də bəşəriyyətin ən ağrılı
yeridir, bir çox xalqların faciə və əzablarının milli sərhədlər bilməyən mənbəyidir.
Dini dəyərlərə münasibət, bu dəyərlərin daşıyıcıları olan maddi-mənəvi amillər XIX-XX
əsrlər klassikasının ədəbi-bədii, ictimai-sosial mübahisələr predmeti olub. Dini
dəyərlərin az qala yasaq olduğu Sovet gerçəkliyində xalqın bu dəyərlərə daxili inamı
zahirən azaldığı halda, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərin daşıyıcısı kimi yaşamış və
"kommunizmin əxlaq prinsipləri” ilə uyuşmuşdur. C.Cabbarlı haqqında mövcud elmi
ədəbiyyatda onun "Od gəlini”, "Sevil”, "Almaz” kimi əsərləri din və qadın azadlığı,
çadra əleyhinə mübarizə, "1905-ci ildə” xalqlar dostluğunun təbliği kimi dəyərləndirilmişdir.
Ənənəvi təsəvvür etibari ilə belədir, lakin bu əsərlərin mətnaltı qatları tarixən
kənarda qalıb, duyulubsa da, məlum səbəblər ucbatından şərh olunmayıb.
"Od gəlini” əsəri çağdaş meyarların, təsəvvürlərin
fonunda öz missiyasını yerinə yetirmək əzmindədir. "Od gəlini” faciəsində isə
(1925-1928) Cabbarlı Azərbaycan xalqının IX əsrdə Babəkin başçılığı ilə xarici işğalçılara
qarşı apardığı azadlıq mübarizəsini öz əsərinin əsas mövzusu və ideyası kimi seçir,
milli-mənəvi istiqlal və azadlıq idealını bütün dövrlərin və xalqların ədəbi dəyəri
və sərvəti kimi tərənnüm edir. Belə bir istiqlal tərənnümündə otuzuncu illərin kommunist
tiranlığına və bolşevik istibdadına xəlvəti, gizli üsyan edənlərin, etiraz göstərənlərin
də olması (M.Ə.Rəsulzadə) mülahizəsində bir həqiqət var” (Y.Qarayev. səh.558). Əsərin
yazıldığı dövrün ərəfəsinin milli azadlıq, milli istiqlalını dadmış həssas bir sənətkar
kimi C.Cabbarlının bu əsəri məhz Azərbaycanın müstəqilliyi, milli azadlıq ideallarının
təsdiqi idi. Dünyanı çalxalayan, xalqları bir-birinə qarşı qoyan ideologiyaların,
məscidlərdə, kilsələrdə, sinaqoqlarda bəşər övladına qarşı törədilən, yüzlərlə,
minlərlə günahsız insanların nahaq qanının axıdıldığı bir zamanda C.Cabbarlı Elxanın
dilindən bütün dünyaya dünən də, ötən əsrdə də, bu gün də - XXI əsrdə meydan oxuyur.
"Elxan.. Qoy hər kəs özü öz yaşayışının tanrısı olsun. Artıq yetişməzmi? Din adına
törətdiyimiz bu qədər qırğınlar, tökdüyümüz bu qədər qanlar yetməzmi? Neçin zavallı
insanlığı bir-birindən ayırıb bir-birinə çeynədirsiniz? Bəs deyilmi içdiyiniz qanlar?
Qandan doymadınızmı? Bu qanlar bir gün coşacaq və mizraqlar ucunda yaratdığımız
bütün bu əski dünyanı öz acıqlı dalğalarında boğacaqdır”.
Bu məqamda 16 yaşlı C.Cabbarlının "Vəfalı
Səriyyə”sində Axundun aşağıdakı mülahizələri C.Cabbarlının dini-mənəvi dəyərləri
fanatizmlə, din pərdəsi altında ən mənfur sosial bəlalar törədən bir zümrəyə nifrətini
görürük. "Keçən gün bir uşqolla uşağı Quranın tərcüməsini mənim yanıma gətirib deyir:
Cənab axund, bu Qurana bax, gör yaxşı tərcümə olunub. Və məhzi ki, mən bu sözü eşitdim,
elə bil ki, rəhmətlik atamın qəbrinə od vurdular. Dedim: ay laməzhəb! Quranı da
tərcümə etmək olarmı? Bu hansı kitabda yazılıb? Axı belə müsəlmançılıq olmaz, ay
biqeyrət, axır Qurana da əl apardın”. Şükür ki, bu böyük dini abidənin bir neçə
tərcüməsini oxumaq imkanı qazanmışıq. Ancaq yas mərasimlərində onun azərbaycanca
oxunuşuna qoyulan qadağanın müəllifləri C.Cabbarlının bir əsr bundan əvvəlki qəhrəmanlarının
eyni deyilmi?
C.Cabbarlının ədəbi irsi XX əsrin əvvəli
ilə 20-30-cu illərin qovuşduğu və ayrıldığı məqamları özündə birləşdirməklə milli-mənəvi
keçmişimizin inkişafındakı iki mərhələni bütöv bir estetik sistem kimi öyrənməyə
zəmin yaradır. C.Cabbarlının bədii yaradıcılığı tənqidi realizmin, XX əsr romantizminin
zəminində yarandığı kimi, onun nəzəri görüşləri də bu dövrün çoxsaylı ədəbi-estetik
nəzəriyyələrinin təsirindən kənarda qalmamışdır. Ədəbi prosesdə müxtəlif yaradıcılıq
metodlarının və üslublarının mübarizəsi mövcud olduğu kimi, sənətin mahiyyətinə
verilən qiymətlərdə də fikir ayrılığı təbii idi. Bunun qanunauyğun davamına
20-30-cu illər ədəbiyyatşünaslığında təsadüf edilir.
C.Cabbarlının ədəbi-tənqidi məqalələrində
qoyulan, həllini tapan aşağıdakı məsələlər bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır.
Onu da qeyd etməyi lazım bilirəm ki, C.Cabbarlının sənət görüşləri onun yaradıcılıq
təcrübəsinə əsaslanır.
Füzuli və M.F.Axundzadə dövrü arasındakı
ədəbiyyatda yaranmış üsluba yeknəsəklik, ədəbiyyatla həyat arasındakı dialektik
əlaqə probleminin elmi cəhətdən qoyuluşu nəzəri fikir tariximizdə C.Cabbarlıya məxsusdur.
O, həmin problemi bu və ya digər metodun poetik üstünlüyü ilə yox, bədii fikrin
inkişafında, "həlqəvi bir gedişin” yeni istiqamətə çevrilməsi ilə başlayır, onun
səbəbini isə sənətin mürəkkəb inkişaf qanunları ilə əlaqədə şərh etməyə çalışır:
"Füzuli öz dühası ilə Azərbaycana parlaq klassik bir ədəbiyyat verdi. Lakin, eyni
zamanda, onun dühası bir yük kimi azəri ədəbiyyatının inkişafı üzərinə düşüb, onu
öz ağırlığı altında əzməyə başladı”.
C.Cabbarlının "Azərbaycan türk ədəbiyyatının
son vəziyyəti” adlı konseptual məqaləsində bu gün üçün dəyərli məqamlardan biri
də uzun zaman kölgədə qalmış, tarixi ədəbi prosesdən kənar götürülən xalq ədəbiyyatı - aşıq poeziyası haqqında cəsarətli, çağdaş günlərimizdə
nəzəri-metodoloji baza yaratmaq üçün dəyərli olan konsepsiyanı irəli sürməsidir:
"Sarayları mədh edən, qaş-gözləri tərif edən bu yanma, cansız, duyğusuz, qeyri-təbii
ədəbiyyat onun dörd telli sazına uymamış, o öz yaratdığı kərəmləri ilə, qəribləri
ilə, taptıqları ilə gün keçirmiş, onların kədərlərinə ağlayaraq, qələbələrinə sevinərək,
son zamanlaradək gəlmişdir. İnsafən etiraf edilirsə, Azərbaycan türk ədəbiyyatının
ən parlaq səhifəsini bu adi xalqın bir sövqi-təbii ilə yaratdığı bu adi xalq ədəbiyyatı
təşkil edir”.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında xarakter
yaratmaq baxımından dramaturgiyada C.Cabbarlının gördüyü işi nəsrdə Süleyman Rəhimovla
müqayisə etmək olar. Təkcə "Almaz” və "Saçlı” əsərlərindəki xarakter zənginliyini
XX əsr ədəbiyyatımızın sonrakı heç bir mərhələsində görmürük.
C.Cabbarlının tərcüməçilik fəaliyyəti xüsusi
tədqiqatın mövzusudur. Şekspir və Şillerdən tərcümələri onun yaradıcılığında, dramatik
konflikt yaratmaq məqamında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Onun tərcümə sahəsindəki istedadını
təsdiq edən Seyfəddin Dağlı tərəfindən qeyd edilən fakt C.Cabbarlının dilin zənginliyini
səfərbər etmək istedadının təsdiqidir: "Hələ Hamletin məşhur monoloqundakı "Olum,
ya ölüm”. Axı həmin monoloqu ondan əvvəl də tərcümə etmişlər. Birisi "Həyat, ya
matəm”, ikincisi "Qəbir, ya səbr”, üçüncüsü "Varlıqmı, yoxluqmu” yazmışdır. O isə
"ölüm” müqabilində "olum” kəşf etmişdir.
Bu gün sənətin "olum və ya ölüm” məqamında
C.Cabbarlı yaşayır, bizimlədir.
Şirindil ALIŞANLI,
filologiya
elmləri doktoru, professor
