Görkəmli elm xadimi, AMEA-nın akademik H.Ə.Əliyev
adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru, akademik Ramiz Məmmədovun yüksək analitik
təfəkkürü, təşkilatçılıq istedadı, yeniliklərə olan hədsiz marağı onun coğrafiya
elmi, o cümlədən Xəzər dənizinin tədqiqi sahəsində kifayət qədər sanballı və dəyərli
elmi nəticələrin əldə etməsinə imkan vermişdir. Bu cəhətdən R.Məmmədovun landşaft
planlaşdırılması istiqamətində apardığı elmi-tədqiqat işlərinin Azərbaycanda coğrafiya
elminin nəzəri və praktiki əhəmiyyətinin artmasında rolu böyük olmuşdur.
Landşaft planlaşdırılması ərazinin ekoloji
tarazlığının mühafizə edilməsi əsasında torpaqlardan istifadənin mümkün qədər balanslaşdırılmış,
inteqrasiya edilmiş tövsiyələr sisteminin hazırlanmasıdır. Bu çətin və məsuliyyətli
tədbirlər sisteminin hazırlanması mövcud coğrafi informasiya sistemləri bazasına
əsaslanmaqla insanların sağlam və məhsuldar həyat fəaliyyətinə xidmət etməli və
ərazi vahidinin davamlı inkişafının təminatçısı olmalıdır.
Görkəmli alimin landşaft planlaşdırılmasına
aid ilk kitabı "Azərbaycanda landşaft planlaşdırılması (ilk təcrübə və tətbiq)”
(Tbilisi, 2008) adlanırdı. Kitaba ad təsadüfən seçilməmişdi. Doğurdan da landşaft
planlaşdırılması Azərbaycan coğrafiya elmi üçün təbii sistemlərə yanaşmanın daha
mütərəqqi və praktiki əhəmiyyət kəsb edən sahəsi olmuşdur. Bu dövrə qədər Sovetlər
İttifaqının coğrafiya elmində ətraf mühitin optimallaşdırılmasına aid kifayət qədər
sanballı elmi-tədqiqat işləri həyata keçirilmişdi. Lakin optimallaşdırma əsasən
insan tərəfindən dəyişdirilmiş və ya yenidən qurulmuş landşaftlar üçün tətbiq edilirdi.
Landşaft planlaşdırılması isə əsasən landşaftların təbii əsasına istinad etməklə
həyata keçirilirdi. Bu mənada landşaft planlaşdırılması optimallaşmadan nəzəri metodoloji
yanaşma baxımından fərqlənirdi. Hər bir landşaft orijinal və təkrarolunmazdır. Bu
mənada landşaft planlaşdırılması aparılarkən Azərbaycan landşaftlarının özünəməxsus
xüsusiyyətləri, o cümlədən onlar üçün səciyyəvi olan ekoloji və sosial-iqtisadi
problemlər də nəzərə alınmalıdır. Akademik Avropada istifadə olunan landşaft planlaşdırılması
təcrübəsini Azərbaycan ərazisinə uyğunlaşdıraraq tətbiq etmişdir.
R.Məmmədov landşaft planlaşdırılmasını izah
edərkən "nədir” və "nəyi öyrənir” suallarını çox qabarıq şəkildə önə çıxarır və
bunlara sanballı və aydın cavablar verir: birinci, ətraf mühitin və komplekslərin
müasir vəziyyəti, əhəmiyyəti və həssaslığı haqqında informasiyanın sistemləşdirilməsi
və təhlilidir; ikinci, ərazinin geosiyasi vəziyyətinin, torpaqlardan istifadənin
perspektivləri və beynəlxalq standartlara uyğun olaraq qoyulmuş tələblərə adaptasiyanın
qiymətləndirilməsidir; üçüncü, idarəetmənin ayrı-ayrı səviyyələrində qərarlar qəbul
edən təşkilatları və siyasətçiləri birləşdirən vasitədir; dördüncü, proseslərə ictimaiyyətin
geniş şəkildə cəlb olunmasını təmin edir və əldə olunmuş məlumatların əlçatanlığına
şərait yaradır; beşinci, resurslardan və təbii komplekslərdən istifadənin optimal
variantının tapılmasına imkan yaradır; altıncı, investorlara layihələrə qoyulmuş
tələbləri nəzərə almağa, onun icrasının məqsədəuyğunluğu barədə düzgün və vaxtında
qərar qəbul etməyə imkan yaratmaqla regiona investisiya marağının artmasına kömək
edir. Müəllif tərəfindən ümumiləşdirilmiş və sıralanmış cavablar landşaft planlaşdırılmasının
mahiyyətini kifayət qədər dəqiqliklə izah edir.
Bir sıra ölkələrdə landşaft planlaşdırılması
təbii-iqtisadi qiymətləndirmənin aparılması ilə müəyyən edilmişdir. Yüksək iqtisadi
səmərəliyə və ekoloji cəhətdən təhlükəsizliyə çatmaq üçün təbii-təsərrüfat sistemlərinin
inkişaf etdirilməsində əsasən texnogen metod və texnologiyaların tətbiqi daha çox
vəsait tələb etsə də, lazımi nəticəni əldə etmək çətin olur. Məhz buna görə də bəzi
ölkələrdə insanların təsərrüfat fəaliyyətinə, xüsusilə təbiətin qorunmasına əsaslanan
landşaft-ekoloji ərazi planlaşdırılmasına geniş yer verilir.
Akademik R.Məmmədov landşaft planlaşdırılmasının
nəzəri və metodoloji məsələlərini izah edərkən onun həyata keçirilməsini yeddi mərhələyə
ayırır:
1. problemin aydınlaşdırılması; 2. təsvir
və qiymətləndirmə; 3. məqsədli konsepsiya; 4. fəaliyyət proqramı; 5. plan;
6. reallaşdırma; 7. nəticələrin qiymətləndirilməsi
və dəqiqləşdirilməsi. Bu mərhələlərin həyata keçirilməsi zamanı istifadə olunan
üsulların sistemli şəkildə göstərilməsi planlaşdırma iştirakçılarının işini xeyli
asanlaşdırır.
Landşaft planlaşdırılmasının məzmunu metodları
və mərhələləri zaman-məkan münasibətlərindən asılı olaraq daim dəyişir və yeniləşmə
tələb edir. Cəmiyyətlə təbiət arasındakı münasibətlərin strukturu mürəkkəbləşdikcə
ekoloji problemlərin həlli də yeni elmi yanaşmalar tələb edir.
Ramiz Məmmədovun landşaft planlaşdırılmasına
marağı 2003-cü ildə Qafqaz ölkələrində landşaft planlaşdırılması üzrə mütəxəssislər
hazırlamaq məqsədi ilə Almaniya Federal Təbiəti Mühafizə İdarəsinin həyata keçirdiyi
silsilə tədbirlərlə bağlı olmuşdur. Bu tədbirlərdə Azərbaycandan da xeyli mütəxəssislər
iştirak etmişdir. Lakin onların içindən Ramiz müəllim landşaft planlaşdırılmasının
mahiyyətini dərk etmiş və bu yeni istiqamətin Azərbaycan üçün vacib olduğunu qəbul
etmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda eyni adlı şöbə fəaliyyət göstərir.
Almaniya Federal Təbiəti Mühafizə İdarəsi
tərəfindən Almaniya (Drezden, 2004) və Cənubi Qafqazda (Tbilisidə) layihə iştirakçıları
və həmin ölkələrin Ekologiya nazirlikləri əməkdaşları üçün treninqlər təşkil olunur.
Daha sonra tərəflərin hər birinə öz ölkələrində layihəni həyata keçirmək üçün model
ərazinin seçilməsi və müvafiq nazirliklə razılaşdırılması təklif olunur.
Yuxarıda yazılanları və Almaniyanın Federal
Təbiəti Mühafizə İdarəsinin təklifini nəzərə alaraq Ramiz müəllim Azərbaycanda landşaft
planlaşdırılması aparmaq üçün Şirvan Milli Parkı və onun ətraf zonasını seçmişdi.
Model ərazinin seçimi Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi
ilə razılasdırılmışdı.
Landşaft planlaşdırılmasının obyekti kimi
Şirvan Milli Parkı və onun ətraf zonasının seçilməsi ərazinin xüsusi təbiəti, heyvanlar
aləminin mühafizəsinin zəruriliyi (ceyranlar, köçəri quşlar və s.) və burada təbii
və antropogen konfliktlərin mövcudluğu ilə əlaqədardır. Axırıncıları landşaft planlasdırılmasının
vasitələrini tətbiq etməklə həll etmək nəzərdə tutulurdu.
Landşaft planlaşdırılması Azərbaycanda birinci
dəfə aparıldığından torpaqdan istifadəni və təbiəti mühafizəni nizamlayan bəzi hüquqi
məqamları təhlil etmək və onları dövlət, nazirlik və inzibati rayonlar səviyyəsində
razılaşdırmaq zərurəti yaranmışdı.
Aparılmış kompleks tədqiqatlar, tərtib olunmuş
cədvəllər və xəritələr öz bəhrəsini vermişdi. Bunların əsasında Ramiz Məmmədov Şirvan
Milli Parkı üçün inteqrasiya olunmuş tədbirlər sistemi hazırlamışdır.
Zəngin fauna və flora növlərinin əhəmiyyətini
nəzərə almaqla Şirvan Milli Parkı və onun ətraf ərazilərində aparılmış landşaft
planlaşdırılması regionun davamlı və balanslaşdırılmış inkişafını təmin etmək üçün
onu bioregion kimi elan etməyin münasib olduğu elmi cəhətdən əsaslandırılmışdı.
Bu
kontekstdə, ərazinin iqtisadi dirçəlişinə və Milli Parkın səmərəli fəaliyyətinə
mənfi təsirləri azaltmaq məqsədilə ən yaxşı konsepsiya və vasitə kimi biosfer rezervatının
yaradılması irəli sürülmüşdür.
Biosfer rezervatını yaratmaq isə yalnız qorunan
təbii komplekslərlə insanların həyat fəaliyyəti sahələri arasında əmələ gəlmiş konfliktləri elmi-praktiki cəhətdən balanslaşdırılmış şəkildə
həll etdikdən sonra mümkündür. Bu məsələ də tədqiqatçı alim tərəfindən hərtərəfli
öyrənildikdən sonra həll edildi və bu ilk dəfə tərtib olunmuş irimiqyaslı (1:25
000) "Konfliktlər” xəritəsində öz əksini tapmışdır.
Sonralar Ramiz müəllim landşaft planlaşdırılmasına
aid tədqiqatlarını Samur-Yalama Milli Parkında davam etdirmişdir. Bildiyimiz kimi,
2015-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə yaradılan Samur-Yalama
MP 12500 ha ərazini əhatə etməklə bura yeddi bələdiyyənin ərazisinə aid edilən yaşayış
məntəqələri, əkin və otlaq sahələri, o cümlədən çoxsaylı nizamsız yaradılmış turizm
obyektləri və s. daxildir. Ona görə də yaradılacaq milli parkın və bələdiyyələrin
sərhədləri dəqiq müəyyənləşdirilməli, konfliktli şəraitin həlli və bu milli parkların
ərazilərinin yerli əhali tərəfindən əsaslı şəkildə istifadəsi üçün sərhədlərə yenidən
baxılmalı və funksional zonalaşdırmada dəyişiklik aparılmalıdır. Bu zaman mövcud
hüquqi aktlar və ekoloji yönümlü landşaft planlaşdırmasının imkan verdiyi vasitələri
nəzərə almaq zəruri sayılırdı.
İstənilən xüsusi mühafizə olunan ərazi təşkil
edildikdə əsas məqsədlər təbiəti mühafizə olmaqla yanaşı, həm də bu ərazinin davamlı
inkişafının təşkilidir. Ona görə də milli parklar yaranmazdan əvvəl mövcud təbii
və sosial iqtisadi şərait öyrənilib qiymətləndirilməlidir. Daha sonra hər bir təbii
komponentin sosial-iqtisadi potensialı araşdırılır və onlar arasında ümumi struktur
əlaqələr qurulmaqla xəritələr tərtib edilir. Nəhayət bütün bunların hamısının mövcud
və dəyişə biləcək sosial-iqtisadi şəraitlə gələcəkdə necə uzlaşması qiymətləndirilir.
Təbii ki, belə araşdırmalar ictimaiyyətin aktiv və interaktiv iştirakı ilə aparılır.
Ramiz müəllimin təbirincə desək, landşaft planlaşdırılması təbiətdən istifadəçilərin
maraqlarını müəyyən edən və təbiətin mühafizəsi baxımından onları ortaq məxrəcə
gətirən, konfliktləri həll edən və razılaşdırılmış fəaliyyət və tədbirlər planı
işləyən kommunikativ bir prosesdir. Bu tədqiqatlardan sonra Ramiz müəllimin landşaft
planlaşdırılmasına həsr olunmuş ikinci kitabı
2016-cı ildə işıq üzü gördü (Landşaft planlaşdırılması: mahiyyəti və tətbiqi, Bakı,
2016). Kitab bu dəfə də tədqiqatçılar, magistrlər, bakalavrlar və geniş oxucu kütləsi
tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.
Akademikin tədqiqat sahələrindən biri də
Azərbaycan təbiəti üçün aktuallığını yüksək qiymətləndirdiyi və hazırda planetimiz
üçün qlobal məsələyə çevrilmiş səhralaşma problemidir. Bu problemə aid Ramiz müəllimin
kifayət qədər elmi dəyərə malik həm ölkə, həm də ölkədən xaricdə məqalələri dərc
olunmuşdur. O, əsərlərində səhralaşmanın nəzəri-metodoloji problemlərini, dünyada
öyrənilmə səviyyəsini məntiqi ardıcıllıqla təhlil etməklə elmi ümumiləşdirmələr
aparmışdır. Azərbaycanın təbii-coğrafi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq yerli şəraitə
uyğun ilk dəfə səhralaşma meyarlarını və indikatorlarını müəyyən etmişdir. Onun
Xəzər dənizinin sahilboyu ərazilər timsalında tərtib etdiyi irimiqyaslı "Səhralaşma
dərəcələri” xəritəsi respublikamızda aparılan meliorativ tədbirlər üçün əsas vasitəyə
çevrilmişdir.
Alimin son uğurlu tədqiqatlarından biri də
ilk dəfə hazırladığı "Azərbaycanın ekoloji risk xəritəsi”dir. Xəritənin hazırlanmasında
respublika ərazisində müşahidə edilən əsas təbii-texnogen mənşəli təhlükələri nəzərə
alınmaqla, peyk təsvirlərindən və uzunmüddətli çöl tədqiqat materiallarından geniş
istifadə edilmişdir. Belə xəritələr Azərbaycanda sürətlə həyata keçirilən tikinti
işlərinin, infrastruktur layihələrinin, əhali məskunlaşmasının ekoloji təhlükəsizliyinin təminatı üçün elmi mənbə
rolunu oynayır.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı
laureatı akademik Ramiz Məmmədov bu gün də elm adlanan dünyanın sonu görünməyən
gözəllikləri arasında tədqiqatlarını həvəslə davam etdirir, Azərbaycan təbiətinin
və Xəzər dənizinin öyrənilməsinə əvəzsiz töhfələr verir.
İbrahim QULİYEV,
AMEA-nın birinci
vitse-prezidenti, akademik
