Gecə-gündüzün bərabərləşdiyi, yaz fəslinin başlandığı gün ölkəmizdə ta qədim zamanlardan el şənlikləri ilə qeyd olunub. Novruz bayramı baharın ilk gününün, təzə ilin qarşılanmasıdır.

Bu bayramın mahiyyəti, tarixi barədə müxtəlif fikirlər, mülahizələr irəli sürülüb. Tədqiqatçı Azad Nəbiyev qeyd edib ki, Azərbaycan xalqının çox qədim zamanlarda yaratdığı, milli yaddaşa yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərlər toplumu kimi daxil olan böyük bayramlardan biri Novruzdur: “Əcdadlarımız ulu qaynaqlardan süzülüb gələn, yaddaşlara yoldaş olan bu bayramı bir-birindən oynaq, lətafətli nəğmələr, insanın ilkin törəniş atributları olan su, od, yel və torpaq görüşləri ilə bağlı silsilə ayin, etiqad, ənənə və mərasimlərlə zaman-zaman bəzəmişlər. Qərinələr və yüzilliklər dolabında bu nəğmə və mərasimlərin nəqşi pozulanı, bəzən unudulanı da, yeni-yeni ənənə və etiqadlarla cilalanıb ritmi səhv düşəni, yenidən düzülüb qoşulanı da olub. Ancaq xalq bayram təntənəsinin ahənginin pozulmasına yol verməmiş, onu özünün qüdrətli dünyasını əks etdirən yallılar, coşqun rəqslər, rəngarəng xalq oyunları, ibrətamiz meydan tamaşaları ilə bəzəmişdir”.

Tədqiqatçıların araşdırmaları bu bayramın tarixinin çox qədim olduğunu təsdiq edir. Novruz bayramının mənşəyi, onunla bağlı əsatirlər, miflər qədimdir. Araşdırıcılar Novruz bayramının məhz Yaxın Şərqin qədim əkinçiliklə məşğul olan xalqları arasında meydana gəldiyini bildirirlər.

Folklorşünas alim Azad Nəbiyev qeyd edib ki, Azərbaycan mifologiyasının bizə gəlib çatan əsatirlərindən birində Novruzun bayram edilməsi daha erkən təsəvvürlərin mirası kimi yaddaşlara həkk edilib. Əsatirdə deyilir: “Oğuz oğlu zağada yaşayanda qışdan yaman qorxardı. Ona görə də ilin üç fəslində qışa tədarük görər, dünyanın naz-nemətini zağaya yığıb gətirərdi. Bir il qış uzun çəkdi. Oğuz oğlunun azuqəsi qurtardı. Çarəsiz qalan Oğuz oğlu Böyük çillənin otuzuncu günü zağadan bayıra çıxdı ki, yeməyə bir şey tapıb gətirsin. Nə qədər gəzdi, dolandı, əli-ayağı dondu - kor-peşman evə qayıdanda yolda bir qurd balasına rast gəldi.

- Oğuz oğlu, bu qarda-boranda haradan gəlirsən, - deyə qurd balası soruşdu. Oğuz oğlu başına gələn əhvalatı danışdı. İlin aylarından gileyləndi. Dedi ki, elə ay var yaxşı dolanırıq, elə ay var, acından qırılırıq. Ayları təriflədi, ayları yamanladı.

Qurd balası dedi:

- Ey Oğuz oğlu, qabaqdakı yolayrıcında sən bir sürü qoyun, bir qucaq sünbül, bir cəhrə, bir də əl dəyirmanı görəcəksən. Onları alıb zağana apararsan. Qoyunun birini kəsib ətini yeyərsən, yunundan cəhrəndə ip əyirər, özünə paltar tikərsən, dərisini əyninə geyərsən. Sünbülün dənini də əl dəyirmanında çəkər, unundan çörək bişirərsən. Yaza çıxarsan. Ancaq sənə verdiyim əmanətlərdən gərək muğayat olasan. Sünbülü və qoyunu gərək özün artırasan. Quzuları əlinin üstündə saxlayıb böyüdərsən. Sünbülün dənini torpağa səpib onu alnının təri ilə suvararsan. Dediklərimə əməl edə bilməsən, yaşamaq sənin üçün çətin olacaq.

Oğuz oğlu yol ayrıcına gəldi, qurd balasının dediklərini götürüb zağaya gətirdi. Qışı kefnən dolandı. Yazda sürünü dağlara yaydı, sünbülün dənini torpağa səpib gecə-gündüz sürülərin, sarı sünbülün qulluğunda dayandı. Oğuz oğluna bir bolluq üz verdi ki, gəl görəsən. O gündən Oğuz oğlu bütün ili işlədi. Qurd balasına rast gəldiyi günü bayram kimi keçirmək üçün hazırlığa başladı”.

Novruzu oğuzlar yaşadığı geniş ərazilərdə bayram etməyə başladılar. Bu bayram təntənəsi yaxın-uzaq ellərə yayıldı. İlk yazılı mənbədə Novruz bayramının eramızdan əvvəl 505-ci ildə yarandığı qeyd olunub. Mənbələrdə Qədim Vavilonada bu bayramın nisanın (mart, aprel) 21-ci günü qeyd olunduğu və 12 gün davam etdiyi bildirilib. Bayram günlərinin hər birinin öz mərasim və ayini var idi.

Novruz bayramını islam dini ilə əlaqələndirməyə çalışanlar da olub. Ancaq islam xadimlərinin bu bayramı dini mahiyyətdə təqdim etmək cəhdlərini tarixi mənbələr boşa çıxarıb. Folklorşünas alim Azad Nəbiyev yazıb ki, “Avesta”da Novruzun zərdüştlükdən çox-çox əvvəllərdə Muğanda geniş şəkildə bayram edildiyi qeyd olunur, bolluğa, qüdsiyyətə sitayiş bayramı hesab olunur.

Novruzun islamdan əvvəl də qeyd olunmasını Nizami Gəncəvi, Sədi Şirazi, Hafiz Şirazi, Ömər Xəyyam, Firdovsi, Rudəki, Əbu Əli ibn Sina və başqaları da təsdiq ediblər. Novruz bayramının yaranması tarixinə həsr olunmuş yazılardan bəhs edərkən tədqiqatçılar Nizamülmülkün “Siyasətnamə”, Ömər Xəyyamın “Novruznamə” və başqa əsərləri xüsusi diqqətə çatdırırlar. Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” əsərində İsgəndər Bərdə hökmdarı Nüşabəyə Novruz bayramı qonaq gəlir. Əlişir Nəvainin “Səddi-İsgəndəri” əsərində bizim eradan 350 il əvvəl Novruzun xalq arasında böyük şənliklərlə keçirildiyi qeyd olunub.

Orta əsr müəllifləri Şərq ölkələrində islam dini yayıldıqdan sonra da Novruz bayramında yaz ənənələrinin, əkinçilik təqvimi etiqadlarının möhkəm yer tutduğunu nəzərə çatdırıblar. XI əsrdə Əbu Reyhan əl-Biruni Novruz bayramı haqqında müxtəlif rəvayətlərdən, onun yaranması səbəblərindən, bu bayram münasibətilə xalq arasında yayılmış adət-ənənələrdən bəhs edib. O vurğulayıb ki, Novruz bayramı təbiətin oyanması, əkinçilik təsərrüfatının başlanması ilə bağlı əsl dünyəvi bayramdır.

Yazın gəlişi ilə əlaqədar keçirilən kütləvi xalq bayramı kimi bəhs edilən əsərlərdən biri də Nizamülmülkün “Siyasətnamə”sidir. Novruzun gəlişi klassik Şərq, həmçinin Azərbaycan poeziyasında geniş yayılmış “Bahariyyə” adlı lirik şeirlərdə də tərənnüm edilib.

Bu bayramın mahiyyətində sülhə, mehribanlığa çağırış var. Novruz bayramında əcdadların ən ülvi, humanist dəyərləri, adət-ənənələri yenidən və daha dərindən xatırlanır, dünyasını dəyişmiş doğmaların ruhu yad edilir. Böyüklərin, doğmaların ziyarətinə gedilir. Novruz etiqadları insanları bəd əməllərdən, yamanlıqdan, ədalətsizlikdən uzaq qaçmağa, təbiətlə birlikdə mənən təmizlənməyə səsləyir.

 

Zöhrə FƏRƏCOVA,

“Azərbaycan”