Daşkəsən rayonunda yerləşən Çovdar əlvan metal filizi yatağında qədim məzarlıq aşkar edilib. Belə ki, 2019-cu ilin fevral ayında "AzerGold” QSC tərəfindən 3-cü topaqələviləşdirmə sahəsinin tikintisi zamanı qədim məzarlığın aşkar edilməsi ilə əlaqədar ərazidə dərhal tikinti işləri dayandırılıb. Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və "AzerGold” QSC ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu arasında imzalanmış müqavilə çərçivəsində cari ilin may ayından etibarən ərazidə arxeoloji qazıntılara başlanılıb. Tədqiqatlar AMEA-nın "Daşkəsən” arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən tarix üzrə fəlsəfə doktorları S.Aşurov və B.Cəlilovun rəhbərliyi ilə aparılır.

İlkin qiymətləndirməyə əsasən, ərazidə 35 daş qutu qəbirin aşkarlanması ehtimal olunsa da, aparılan tədqiqat işlərinin gedişatında nekropolun ərazisinin daha geniş olduğu müəyyən edilmiş və aşkarlanan qəbirlərin sayı artıq 120-yə çatmışdır. Daş qutudan ibarət quruluşa malik qəbirlərdə qədim dəfn adətinə uyğun olaraq məişət, bəzək əşyaları, silahlar, o cümlədən küpə, kasa, xeyrə, kəmərlər, bilərziklər, sırğalar, üzüklər, asmalar, xəncər və nizələr tapılıb. Aşkarlanan çoxsaylı müxtəlif ölçülü muncuqların içərisində əqiq, pasta, müxtəlif daşlardan, balıqqulağından hazırlanmış muncuqlara rast gəlinir. Muncuqların içərisində Misir istehsalı olduğu güman edilən mavi pastalara, Hind okeanı üçün xarakterik olan kaurilərə təsadüf edilir.

Alimlərin qənaətinə əsasən, sözügedən qazıntılar arxeoloji materialların zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir və qədim insanların təsərrüfat həyatı, ideoloji baxışları, sosial və ictimai quruluşları haqda geniş məlumat almağa imkan verəcək ilk kompleks arxeoloji tədqiqatdır. İlkin analizə əsasən, Çovdar filiz emalı sahəsində aşkarlanan məzarlıq Son Tunc - Erkən Dəmir dövrünə (e.ə.II min. sonu - I min. əvvəli) aid edilir. Xatırladaq ki, bu qəbirlərin analogiyasına Respublikamızın Qərb bölgələrində, Qarabağda, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində rast gəlinir. Arxeoloji materiallar Son Tunc - Erkən Dəmir dövründə geniş yayılmış Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aiddir. Köçmə yaylaq maldarlığı ilə məşğul olan Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti tayfalarının qonşu ərazilərdə yaşayan tayfalarla, hətta uzaq Aralıq dənizi sahilləri və Hind okeanı ətrafı ilə iqtisadi-mədəni əlaqələri mövcud olub.

Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən müvafiq laborator analizlərin aparılması vasitəsilə aşkarlanan artefaktların tərkibinin müəyyən edilməsi nəzərdə tutulub ki, bununla da qədim insanların hansı ərazilərlə və ölkələrlə ticari əlaqələrə malik olduğu və bu kimi digər detallı məlumatlar əldə ediləcək. Bununla yanaşı, müvafiq razılaşmaya əsasən qəbirlərdən aşkarlanan sümük nümunələrinin izotop və radiokarbon analiz üçün xarici laboratoriyalara göndərilməsi nəzərdə tutulub. Bu tədqiqatlardan sonra qəbirlərin dəqiq tarixi, dəfn olunan insanların ölüm səbəbləri, qida rasionu, təsərrüfat həyatı, iqtisadi münasibətləri müəyyən ediləcək. Layihənin növbəti mərhələlərində daha dərin tədqiqatlar üçün xüsusi xarici ekspedisiyanın cəlb edilməsi də planlaşdırılır.

Tədqiqat işləri tam başa çatdıqda Heydər Əliyev Fondu ilə "AzerGold” QSC arasında əməkdaşlıq çərçivəsində xüsusi ekspozisiyanın yaradılması nəzərdə tutulub.

"Azərbaycan”