XX əsrdə  sənayenin sürətli inkişafı zəhərli maddələrin, tullantıların miqdarının kəskin artması dünya okeanında yaşayan canlılar üçün əsil fəlakətə çevrilmişdir. Atmosfer təbəqəsi ilə yanaşı, hidrosferin zəhərli tullantılarla çirklənməsi bəşəriyyəti narahat edən ən ciddi məsələlərdəndir. Belə bir vəziyyət dünya təşkilatlarını hərəkətə gətirib dəniz məməlilərini qorumaq, mühafizə etmək zərurətini gündəmə gətirdi. 1986-cı ildən hər il fevralın 19-u Ümumdünya Su Məməlilərinin Mühafizəsi günü kimi qeyd olunur.

Suda yaşayan canlılar aləmi ciddi təhlükə ilə qarşılaşmış, onların bir çoxunun nəsli kəsilmək üzrədir. Suda yaşayan  məməlilər kimi balinalar, delfinlər və suitilər digər su canlılarına nisbətən azlıq təşkil edirlər. Onların nəslinin daha tez kəsilmək qorxusu vardır. Artıq su məməlisi olan Beyci çay delfinləri və Karib suitlərinin nəsli kəsildiyi ehtimal olunur. 1979-cu ilə qədər balinaların ovlanmasına heç bir qadağa yox idi. Lakin sonralar balinaların ovlanmasına qoyulan məhdudiyyət onların nəslinin kəsilməsinin qarşısını aldı. Bu gün iri balinaların ovlanması və balina ətinin ticarəti qanunla qadağandır. Problemin bir hissəsi həllini tapsa da, ortaya çıxan anormal hallar narahatedicidir. Ancaq 2010-2011-ci illərin qış aylarında planetdə heyvanların kütləvi müəmmalı ölümü qeydə alındı. 2010-cu ildə İngiltərənin sahillərində 25 min yengəc - qısa quyruqlu xərçəng özünü dənizdən ataraq öldü. Sonrakı il onların sayı 40 minə çatdı. Yeni Zelandiya sahillərində yüzlərlə balina sahilə atılaraq məhv oldu. Özlərini sahilə atıb öldürən balıqlar, balina və delfinlər dəniz sakinlərinin müəmmalı ölümü kimi dəyərləndirildi.

Xəzərdə belə hallar müşahidə olunmasa da, dəniz fauna və florasının zənginliyinə görə özünəməxsus unikallığı ilə fərqlənir. Bura nadir və qiymətli balıq növləri, yeganə məməli heyvan Xəzər suitisinin məskənidir. Xəzər suitisi dünya suitilərinin ən kiçik növü kimi "Qırmızı Siyahı"ya və "Ginnesin Rekordlar kitabı"na daxil edilib. Eyni zamanda "Qırmızı Kitab"a düşən kələmə, ilanbalığı, qızılxallı kimi balıq növlərinin də vətəni Xəzərdir. Dünyadakı nərə balıqlarının 85-90 faizinin yaşadığı Xəzər dənizi endemik növlərlə zəngin olan su hövzəsidir.

Lakin çirkab sularının okeanlara, dənizlərə axıdılması suda turşuluq dərəcəsini artırmaqla canlıların sürətlə azalmasına səbəb olur. Kimyəvi maddələr suyun və qruntun tərkibini dəyişdirir. Bu da öz növbəsində su flora və faunasına öldürücü təsir göstərir və orada olan canlıların məhvinə səbəb olur. Beş dövlətlə həmsərhəd olan Xəzərə axıdılan tullantıların, çirkab sularının miqdarını,  dənizin faunasına hansı dövlətin daha çox ziyan vurmasını dəqiq hesablayan yoxdur. Aydın olanı isə odur ki, Xəzəryanı dövlətlərin içərisində  ekoloji problemlərin həllinə Azərbaycan qədər də vəsait sərf edən ikinci dövlət yoxdur. Nəzərə alsaq ki, Xəzərə tökülən çayların bir qisminin mənbəyi qonşu ölkələrdən başlanır, onda zəhərli suyun xaricdən gəlmə ehtimalı da böyükdür. Son məlumatlara görə çaylar vasitəsi ilə Xəzər dənizinə ildə 75 mln. ton neft tullantıları axıdılır və bunun 95 faizi Volqa çayının payına düşür.

Qeyd edək ki, Xəzərlə həmsərhəd olan beş ölkədən Azərbaycan istər  balıq ovu kvotasının mənimsənilməsi, istər su bioresurslarının artırılması, istərsə də dənizin ekologiyasının qorunmasında xüsusilə fərqlənir. Bu məsələ 2008-ci ildə Xəzəryanı ölkələrin - Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, Rusiya, Türkmənistanın nümayəndəliklərinin də iştirak etdiyi Aşqabad şəhərindəki  toplantısında geniş müzakirə olunmuşdur. Təkcə 2010-cu ildə Azərbaycan Prezidenti Xəzərin çirklənməsinin qarşısını almaq məqsədilə iki sərəncam imzalamışdır. Bu gün Azərbaycan BMT-nin Ətraf Mühit, Sənayenin İnkişafı proqramları, NATO, ATƏT, Qlobal Ekoloji Fond, Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, Ümumdünya Vəhşi Təbiət Fondu kimi böyük təşkilatlarla əməkdaşlıq edir.

Ekosistemlərin və biomüxtəlifliyin təbii mühitinin qorunub saxlanması və ətraf mühitin mühafizəsi müasir dövrdə ən ciddi məsələlərdən bir kimi qiymətləndirilir. Hər il fevralın 19-da su canlılarının müdafiəsi məqsədi ilə təşkil olunan aksiyalar dünyanın əksər ölkələrində qeyd olunur. Bəşəriyyət dərk edir ki, okean və dənizlərdə canlı həyatın yox olması insanlar üçün də problem yaradacaq. Belə çıxır ki, biz dənizlərdəki canlı mühiti qorumaqla özümüzü də problemlərdən sığortalayırıq.

Elnur HADIYEV,

"Azərbaycan"