11 Yanvar 2025 09:20
1104
Elm və texnika
A- A+
"Qara ölüm"ün ən qədim izləri tapılıb

"Qara ölüm"ün ən qədim izləri tapılıb


3290 illik Misir mumiyasının DNT-sində taun xəstəliyi aşkarlanıb


"Qara ölüm" adlandırılan taun tarixin ən ölümcül xəstəliklərindən sayılır. Milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan taun epidemiyaları dövri olaraq dünyanın bir çox ölkəsini əhatə edib. 

Orta əsrlərdə İpək yolu ilə yayılan taun ticarətlə yanaşı, həm də xəstəlikləri qitədən-qitəyə daşıdığını göstərib. Taun səbəbindən 1347-1351-ci illərdə Venesiya şəhərində gəmilərin 40 gün limana yaxınlaşmasına icazə verilməyib. "Quaranta giorni" (italyanca 40 gün) sözündən gələn karantin anlayışı yoluxucu xəstəliklərin qarşısını almağın effektiv yolu kimi qəbul edilib. Bu tədbir yalnız o dövrün deyil, müasir pandemiya idarəetməsinin də əsasını qoyub, xəstəliklərə qarşı kollektiv müdafiənin ilk praktiki nümunəsi olub.

Təkcə 1346-cı ildən 1353-cü ilə qədər 50 milyon insan taundan dünyasını dəyişib. "Yersinia pestis" virusu səbəbindən qeydə alınmış hallar 1346-cı ildən başlayır. Lakin son kəşf xəstəliyin həm tarixini, həm də coğrafiyasını dəyişdirib. Əvvəllər Avrasiyaya təsir etdiyi məlum olan epidemiyanın izləri ilk dəfə Afrika qitəsində tapılıb. Belə ki, italiyalı arxeoloqlar 3290 illik Misir mumiyasının DNT-sində "Qara ölüm"ə səbəb olan bakteriyalar aşkar ediblər.

Tədqiqatçı və genetiklərdən ibarət qruplar əvvəlki qazıntılar zamanı Rusiya ərazisində 5000 illik insan skeletlərinin qalıqlarında "Yersinia pestis"in izlərini tapsalar da, yeni tapıntı xəstəliyin Avrasiyadan kənarda da aşkar edildiyini göstərir. Mumiya, həmçinin taunun ilk dəfə Qərbə necə yayıldığına dair yeni ipuçları verir və Qədim Misirdə bu xəstəliyin  mövcudluğuna dair molekulyar sübutlar təqdim edir.

Son illərdə aparılan araşdırmalar "Qara ölüm"ün Avropaya çatmamışdan öncə Şimali Afrikadakı qədim imperiyalarda yayıldığına dair ipucları təqdim edərək, onun sadəcə Şərqdən Qərbə doğru sürükləndiyinə dair əvvəlki nəzəriyyələri təkzib edib.

Ebers papirusu kimi tanınan Qədim Misir tibbi mətni eramızdan əvvəl 1500-cü ilə aid edilir, "daşlaşmış" irin əmələ gətirən xəstəliyi təsvir edir. 2004-cü ildə isə ingilis arxeoloqları Nil siçovullarında və minlərlə il yaşı olan birələrdə xəstəliyin sübutunu tapıblar. Bunu insan infeksiyaları ilə sübut etmək mümkün olmasa da, daşıyıcı heyvanlarda xəstəliyin olması təsdiqlənmişdi.

Avrasiyanın qərbində məlum olan ən qədim "Qara ölüm" hadisəsi isə Turindəki Egizio Muzeyində tapılıb. Virusun qalıqları mumiya üzərində işləyən tədqiqatçılar sayəsində 3290 illik genomda aşkar edilib. Radiokarbon texnikası ilə aparılan araşdırma göstərir ki, tauna yoluxmuş mumiya Misirin Yeni Krallığı dövründə eramızdan əvvəl 1686-1449-cu illər arasında yaşayıb. Virus paleontoloqları onun əllə mumiyalandığını vurğulayıblar.

Radiokarbon üsulu toxumada karbon atomu izotoplarının izlərini, xüsusən də karbonun radioaktiv versiyası olan karbon-14-ü ölçür. Heyvanlar nəfəs aldıqları zaman karbon-14-ü udurlar, lakin bu karbon atomlarını uzun müddət ərzində, ölümündən sonra əsrlər boyu tədricən itirirlər. Arxeologiyada geniş istifadə olunan bu texnika sayəsində mumiyanın bədənində hələ də qalan karbonların yaşı müəyyən edilir və onun nə vaxt öldüyü müəyyən edilir.

Mütəxəssislər mumiyanın kişi cinsinə mənsub olduğunu qeyd ediblər. Mumiyada aşkarlanan virusun bubon taunu olduğu bildirilir. Bu, xəstəliyin insanlarda ən çox təsadüf edilən formasıdır. Bubon taunun insandan-insana ötürülməsi olduqca nadirdir. Virus, adətən, heyvanlardan keçir. Heyvanlar isə bu xəstəliyə birə dişləməsi nəticəsində yoluxurlar. İnfeksiya limfa düyünlərinə çox təsir edir, şişlik və ağrıya səbəb olur. Müalicə olunmayan xəstələrdə açıq yaraya çevrilir. Tauna yoluxmuş insanlar, adətən, 1-7 günlük inkubasiya dövründən sonra hərarət, titrəmə, baş və bədən ağrıları, halsızlıq, qusma və ürəkbulanma kimi simptomlarla qarşılaşırlar.

Taun epidemiyaları insanlığın ən ağır sınaqlarından biri kimi yadda qalıb. Amma bu qlobal fəlakətlər yalnız itkilər gətirməyib, eyni zamanda bəşəriyyətin inkişafına da səbəb olub. Əsrlər boyu təmizlənməyən küçələrdə baş qaldıran "Qara ölüm" şəhər planlamalarını dəyişib, kanalizasiya sistemlərinin qurulmasına, ictimai su mənbələrinin yaradılmasına, bugünkü gigiyena standartlarının təməlinin qoyulmasına səbəb olub. 

İnkişaf etmiş müasir tibb sayəsində xəstəlik artıq qorxulu hesab edilmir. Taunun qarşısını profilaktik tədbirlərlə almaq mümkün olmadıqda belə onu hazırda istifadə edilən antibiotiklərlə asanlıqla müalicə etmək olur.


Ülkər XASPOLADOVA,

"Azərbaycan"

Digər Xəbərlər

QƏZETİN ÇAP VERSİYASI

XƏBƏR LENTİ Bütün xəbərlər

Vladimir Putinlə Suriyanın yeni lideri arasında telefon danışığı baş tutub  

23:06
12 Fevral

Zelenski Trampla telefon danışığının detallarını açıqladı  

23:05
12 Fevral

BMT Ukrayna münaqişəsinin həllində iştirak etməyə hazırdır

23:03
12 Fevral

Ukrayna və ABŞ prezidentləri arasında telefon danışığı olub  

23:02
12 Fevral

ABŞ və Rusiya prezidentləri şəxsən görüşmək barədə razılığa gəliblər  

23:00
12 Fevral

Putinlə Tramp arasında telefon danışığı olub

22:59
12 Fevral

Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcə xərclərinin 56,9 faizi yerli yığımlar hesabına təmin edilib  

22:57
12 Fevral

Psixologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunun növbəti məqaləsi “Technium Sosial Elmlər Jurnalı”nda dərc edilib  

22:55
12 Fevral

Prezident İlham Əliyevin Çin telekanalına müsahibəsi Gürcüstan mətbuatının diqqət mərkəzində olub  

20:52
12 Fevral

Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin iclası keçirilib

20:50
12 Fevral

Azərbaycan ilə Gürcüstan arasında ticarət dövriyyəsi 1,3 milyard dolları keçib  

20:49
12 Fevral

Azərbaycan ilə Gürcüstan arasında tibbi turizm və demoqrafik problemlərin həlli məsələləri müzakirə olunub  

20:47
12 Fevral

Azərbaycanda keçiriləcək III MDB Oyunlarının vaxtı dəqiqləşib

20:46
12 Fevral

Britaniya Ukraynaya 150 milyon funt sterlinq dəyərində hərbi yardım paketi elan edib  

20:45
12 Fevral

Türkiyəli ekspert: İrəvanın destruktiv siyasəti Ermənistanı regional əməkdaşlıqdan təcrid edəcək

20:44
12 Fevral

III MDB Oyunlarının 2025-ci ildə Azərbaycanda keçirilməsi üzrə yaradılmış Təşkilat Komitəsinin ilk iclası keçirilib  

20:42
12 Fevral

İslamabadda Azərbaycan-Pakistan Ticarət və Sənaye Palatasının açılışı olub

20:41
12 Fevral

Fevralın 28-i “planetlərin böyük paradı” müşahidə olunacaq

19:08
12 Fevral

Antarktikanın əlçatmaz ərazilərində mikroplastik hissəciklər tapılıb

19:05
12 Fevral

“Youtube”da dublyaj funksiyası istifadəyə veriləcək  

19:04
12 Fevral

 Ötən ay Azərbaycanda qeyri-neft ixracı artıb

19:03
12 Fevral

ÇOX OXUNANLAR

OXUCU MƏKTUBLARI

NƏŞRLƏRİMİZ

TƏQVİM / ARXİV

BAŞ REDAKTORDAN

Hamımızın Azərbaycan adlı bir Vətəni var! Qoynunda dünyaya göz açdığımız, minbir nemətindən dadıb isti qucağında boya-başa çatdığımız bu əvəzolunmaz diyar azərbaycanlı adını qürur və iftixarla daşıyan hər kəs üçün müqəddəs və ülvidir.
Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu Vətən müharibəsində zəfər çalaraq erməni işğalçılarını kapitulyasiyaya məcbur etdi, düşməni qovaraq ərazi bütövlüyünə nail oldu.
Bununla da Azərbaycan yeni inkişaf dövrünə qədəm qoydu.
Bu dövrdə dünyada mürəkkəb və ziddiyyətli proseslər davam etməkdədir!
Hələ də dünyada ədalətsizliklər mövcuddur!
Hələ də dünyada ikili standartlar var!
Hələ də dünyada güclülər zəiflərin haqqını tapdalamaq istəyir!
Odur ki, biz daima güclü olmalıyıq.
Güclü olmağın əsas şərti isə bizim birliyimizdir!
Dünyanın harasında yaşamağımızdan, hansı sahədə çalışmağımızdan asılı olmayaraq, əlbir və əlaqəli fəaliyyət göstərməyi bacarmalıyıq.
Azərbaycan naminə, onun dünyada yeri, yüksək nüfuzu uğrunda daim birlikdə mübarizə aparmalıyıq.
Yalnız bu halda anamız Azərbaycanı qoruya, yüksəldə və hamımız üçün qürur mənbəyinə çevirə bilərik.
Ulu yurdumuzun adını daşıyan "Azərbaycan" qəzeti də bu amala xidmət edir.
Əziz azərbaycanlılar! Sizi Azərbaycan naminə, övladlarımızın firavan və xoşbəxt gələcəyi uğrunda əlbir və əlaqəli fəaliyyətə çağırıram!