Texnologiyanın sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə tibbin bütün sahələrində olduğu kimi, oftalmologiyada da inqilabi dəyişikliklər baş verir. Hər il təqdim olunan yeni nailiyyətlər ümidləri artırır, görmə qabiliyyətini qismən və ya tamam itirən insanlar yenidən dünyanı bütün rəngləri ilə görə biləcəklərinə inanırlar.
Dünənə qədər əlçatmaz görünən imkanlar - müasir göz əməliyyatları, süni implantlar və yeni kəşflər bu gün milyonlarla insana işıq, aydınlıq və yeni həyat bəxş edir.
Bir zamanlar göz əməliyyatı deyəndə uzun bərpa müddəti, riskli prosedurlar və qeyri-müəyyən nəticələr ağıla gələrdi. Lakin lazer texnologiyalarının tətbiqi bu sahədə böyük dönüş yaratdı. Artıq qısa müddətdə aparılan əməliyyatlarla insanlar eynəklərdən və linzalardan xilas ola bilirlər. LASIK lazer əməliyyatları eksimer lazerdən istifadə edərək gözün buynuz qişasını yenidən formalaşdırmaqla görmə qüsurlarını düzəldən cərrahi prosedurdur. Lazer üsulu yalnız görməni yaxşılaşdırmaqla kifayətlənmir, həm də əməliyyatın ağrısız və təhlükəsiz keçirilməsini təmin edir.
Amerikalı alimlər görmə qabiliyyətini korreksiya edən yeni bir texnologiya üzərində çalışırlar. Yeni metod kəsiklər etmədən buynuz qişanın formasını dəyişmək üçün elektrik potensialından istifadə edir. Dovşanların göz bəbəklərində aparılan ilkin sınaqlar görmənin cəmi bir neçə dəqiqə ərzində bərpa olunduğunu göstərib. Buynuz qişa gözün işığı sındırmaq və görüntünü torlu qişada fokuslamaq funksiyasını yerinə yetirən şəffaf, qübbə formalı quruluşudur. Əgər o, deformasiyaya uğrayıbsa, işığı düzgün fokuslaya bilmir və bu da görüntünün bulanıq olmasına səbəb olur. LASIK prosedurunda cərrah buynuz qişanın əyriliyini dəyişmək üçün toxuma hissələrini lazerlə kəsir. Yeni texnologiya isə fərqli işləyir. Kollagen tərkibli bir çox toxumanın, o cümlədən buynuz qişanın forması əksyüklü molekulların qarşılıqlı təsiri ilə saxlanılır. Bu toxumalar çoxlu miqdarda su ehtiva etdiyinə görə, elektrik potensialı tətbiq edildikdə onların pH səviyyəsi azalır. Bu isə daxili sərt bağları zəiflədir və strukturu elastik hala gətirir. Buynuz qişa üçün eyni zamanda həm forma şablonu, həm də elektrod kimi xidmət edən platin linzalar hazırlanıb. Onlar gözün üzərinə, göz yaşlarını imitasiya edən duzlu məhlulda yerləşdirilir və bu zaman kiçik bir elektrik potensialı yaranır. Bu potensial buynuz qişanın pH səviyyəsini dəyişərək onu müvəqqəti olaraq elastikləşdirir. Daha sonra normal pH bərpa olunur və toxuma istənilən formaya düşür. Prosedur təxminən bir dəqiqə çəkir.
Son illərdə tibbin ən böyük nailiyyətlərindən digəri də göz implantlarıdır. Əvvəllər katarakta əməliyyatlarından sonra istifadə olunan süni linzalar bu gün daha inkişaf etmiş formaya malikdir. "Ağıllı implant"lar həm yaxın, həm uzaq məsafəni aydın göstərmə imkanı yaradır. Bəzən isə tamamilə görmə qabiliyyətini itirmiş xəstələr üçün biyonik göz sistemləri ümid mənbəyinə çevrilir. Dünyanın bir çox ölkəsində artıq belə cihazların kliniki tətbiqi sınaq mərhələsindədir. Bu texnologiya görmə sinirlərinə elektron siqnallar göndərərək beynin görmə mərkəzini aktivləşdirir və qaranlıqda işıq qığılcımları yaratmağa imkan verir. "Neuralink" şirkəti ötən il "Blindsight" adlı təcrübi göz implantını təqdim edib. İmplant beynin görmə qabiliyyətinə birbaşa cavabdeh olan görmə qabığına implantasiya olunmaq üçün nəzərdə tutulub. "Blindsight" zədələnmiş görmə sinirlərindən yan keçərək neyronları stimullaşdırmaqla vizual təsəvvürlər yaradaraq görmə qabiliyyətini doğuşdan və ya sonradan itirmiş insanların görməsinə imkan verəcək. İmplantın ilkin mərhələdə aşağı keyfiyyətli görüntü təqdim edəcəyi ehtimal edilir. Lakin zamanla bu texnologiya təkmilləşdirilərək təbii görmə qabiliyyətindən belə üstün vizual imkanlar təqdim edəcək. 2024-cü ilin sentyabrında ABŞ Qida və Dərman Admini-strasiyası (FDA) "Blindsight" cihazına "innovativ cihaz" statusu verib. Bu status, həyati təhlükə yaradan və ya geri dönməz dərəcədə zəiflədən vəziyyətlərin müalicəsi üçün mövcud alternativlərlə müqayisədə əhəmiyyətli üstünlüklər təklif edən tibbi cihazların hazırlanması və qiymətləndirilməsi prosesini sürətləndirmək məqsədi daşıyır.
Oftalmologiyada gündəmə gələn innovativ həllərdən biri də süni intellekt əsasında hazırlanan mobil cihazlardır. Cihaz gözün torlu qişasının təsvirlərini bir saniyədən az müddətdə mükəmməl dəqiqliklə yoxlayır və gözlərdə diabetin olub-olmamasını aşkarlayır. Yenilik iyul ayında San- Fransiskoda keçirilən "ENDO-2025" beynəlxalq konqresində təqdim edilib. Mütəxəssislərin ilkin rəyinə görə, bütün dünyada sürətli və ucuz qiymətə əlçatan olacaq smart texnologiya diabetik retinopatiya və digər göz xəstəliklərinin görmə qabiliyyətini qoruyan skrininq üçün böyük ümidlər vəd edir. Qarşısı alına bilən korluğun əsas səbəbi olan diabetik retinopatiya bütün dünyada 100 milyondan çox insana təsir göstərir. Çünki dünya əhalisinin şəkərli diabetə düçar olması günbəgün daha sürətli və daha geniş miqyasda müşahidə olunur. Müxtəlif beynəlxalq səhiyyə təşkilatlarını təmsil edən mütəxəssislər süni intellekt əsaslı bu mobil cihazın etibarlılığını və istifadəsinin asanlığını təsdiqləyiblər. Eyni zamanda onun qlobal səviyyədə istifadəsinin uğurlu nəticələrə yol açacağını vurğulayıblar. Cihaz sadə smartfonlar da daxil olmaqla, internetə qoşulan bütün cihazlarda retinal təsvirləri sürətli və dəqiq təhlil etmək üçün qabaqcıl dərin öyrənmə alqoritmlərindən istifadə edir. Ən əsası isə odur ki, bütün bu yeni nailiyyətlər insanlığa xidmət edərək görmə qabiliyyətini itirmək riski daşıyan milyonlarla insana yeni ümidlər verir.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
