Kapitalizmin banisi hesab edilən tanınmış alim Adam Smitin iqtisadi nəzəriyyəsinə əsasən siyasi münasibətlərin əsasını iqtisadi əlaqələr yaradır. Uzun illər boyu Sovet imperiyası tərkibində yaşayan Mərkəzi Asiyanın türk respublikaları nəinki imperiyadan kənarda qalan Türkiyə, bir-biriləri ilə də normal iqtisadi əlaqələr qura bilməyib və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya prosesindən kənarda qalaraq aqrar ölkə kimi azhəcmli milli gəliri mərkəzə ötürmək məcburiyyətində olublar.
AZƏRTAC xəbər verir ki, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqilliyini yenidən bərpa edən Azərbaycan və Mərkəzi Asiya respublikaları siyasi əlaqələr yaradaraq iqtisadi əməkdaşlığı daha da genişləndirmək istiqamətində siyasət həyata keçirməyə başladılar.
Müasir dünyada verən gərgin geosiyasi hadisələr, lokal münaqişələr, qlobal xarakterli müharibələr dövlətlərin iqtisadi inkişafının qarşısını alır. Buna baxmayaraq dini, dili, mədəniyyəti, tarixi və milli mənəvi dəyərləri eyni kökə bağlanan türk xalqlarının əhatə etdikləri coğrafi məkan qarşılıqlı faydalı iqtisadi əməkdaşlıq üçün münbit imkanlar yaradır. 2009-cu ildə Naxçıvanda “Naxçıvan müqaviləsi” ilə əsası qoyulan Türk Dövlətlər Təşkilatı (TDT) bu gün yeni dünya nizamında xüsusi yer tutur. Azərbaycan “Dostluq körpüsü” kimi Mərkəzi Asiya ilə Türkiyə və Avropanı nəqliyyat, enerji, ticarət sahələrində əlaqələndirir və özünün inkişafı ilə birliyə böyük töhfə verir.
Türkiyədə fəaliyyət göstərən Qafqaz Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, professor Hasan Oktay bildirib ki, insan resursları, iqtisadi potensialı və coğrafi mövqeyi ilə fərqlənən TDT inteqrasiya olunaraq dünyadakı güc mərkəzlərinə bərabər birliyə çevrilə bilər. Əlbəttə ki, 175 milyon insanın yaşadığı və 4,5 milyon kvadratkilometr ərazini əhatə edən Türk dünyası böyük iqtisadi potensiala malikdir. Ötən il bu ölkələrin ÜDM-i 2,1 trilyon dolları ötüb, ümumi ticarət dövriyyəsi isə 1,1 trilyon dollara çatıb. Ticarət dövriyyəsini artırmaq üçün xidmətlər və investisiyalar üzrə azad ticarət sazişinin imzalanması istiqamətində işlər aparılır ki, bu da təbii olaraq təşkilata üzv olan ölkələr arasında ticarət və investisiya axınlarını artıracaq. Nəzərə çatdıraq ki, təkcə Azərbaycan TDT ölkələrinə 20 milyard dollar sərmayə yatırıb.
Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına əsasən, bu ilin yanvar-avqust ayları ərzində Azərbaycanın TDT üzv ölkələrlə ticarət dövriyyəsi 4,737 milyard dollar təşkil edib ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 5 faiz və ya 226,3 milyon dollar çoxdur. 2025-ci ilin ilk səkkiz ayında Azərbaycanın Türkiyə ilə ticarət dövriyyəsi 3,8 milyard dollar, Qırğızıstanla ticarət dövriyyəsi 1,8 dəfə artaraq 53,4 milyon dollar, Qazaxıstanla 3,2 dəfə artaraq 547,6 milyon dollar, Özbəkistanla isə 2,1 dəfə artaraq 292 milyon dollar olub. Regionun Şimal-Cənub, Şərq-Qərb arasında strateji mövqedə yerləşməsini nəzərə alsaq, ticarətin daha da genişlənməsi üçün böyük potensial mövcuddur. Hazırda TDT-yə üzv dövlətlər ümumi ÜDM göstəricisinə görə dünyada 12-ci yerdə qərarlaşır və birgə xarici ticarət həcmi 850 milyard dollar təşkil edir. Lakin bu ticarətin yalnız 7 faizi, yəni təxminən 57 milyard dolları TDT daxilində aparılır. Bir neçə il əvvəl bu göstərici cəmi 3 faiz idi.
TDT Baş katibi Kubanıçbek Ömüraliyev yerli mətbuata açıqlamasında bildirib ki, TDT son 15 ildə sürətlə inkişaf edərək dinamik və məqsədyönlü regional struktura çevrilib: “Hazırda ticarət, enerji, nəqliyyat, innovasiya, rəqəmsallaşma da daxil olmaqla ümumilikdə 35-dən çox sahədə fəaliyyət göstəririk. Gördüyümüz işlər “Türk Dünyası 2040 Baxışı” və “2022–2026-cı illər üzrə TDT Strategiyası”na əsaslanır. Əsas məqsədimiz institusional potensialı gücləndirmək, regional əlaqəliliyi artırmaq və Türk dünyasının qlobal təsirini genişləndirməkdir. Orta Dəhliz (Trans-Xəzər marşrutu) və Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolu kimi regiondaxili əlaqələrin genişlənməsinə töhfə verən əsas layihələrlə strateji infrastrukturun inkişafı prioritet olaraq qalır”.
Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ilə Türkiyənin arasında yerləşməsi və Qarabağın işğaldan azad edilməsi yeni dəhlizin yaranması zərurətini meydana çıxarıb. Orta Dəhlizin davamı olan Zəngəzur dəhlizi Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi qitələri birləşdirən mühüm nəqliyyat bağlantısı olacaq. 2030-cu ilə kimi Orta Dəhlizlə daşınan yüklərin həcminin 11 milyon tona çatdırmaq planlaşdırılıb. Məsələnin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Türk dünyasının şərq hissəsində Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolu xətti çəkilir, qərb hissəsində isə Zəngəzur dəhlizi tikilir. Bu iki layihə tam reallaşdıqdan sonra Avropa ilə Asiyanın kəsişmə nöqtəsinə çevriləcək Azərbaycan iqtisadi divident, dayanıqlı inkişaf və siyasi sabitlik əldə edəcək ki, bu faktın özü TDT möhkəmlənməsinə xidmət etmiş olacaq. Artıq ABŞ və Avropa İttifaqı Zəngəzur dəhlizini dəstəkləyən bəyanatla çıxış ediblər.
ABŞ Maliyyə Nazirliyinin Ermənistana 145 milyon dollarlıq maliyyə dəstəyi göstərməsi haqqında mətbuatda gedən yazılar bəzən qeyri-obyektiv izah edilir. Bu barədə ABŞ Dövlət Departamentinin Avropa və Avrasiya məsələləri üzrə Bürosunun direktoru Brenden Xanrahan məlumat verib. O bildirib ki, “Vəsait TRIPP marşrutu (Zəngəzur dəhlizi) layihəsi çərçivəsində ilk investisiyadır”. Bu açıqlamadan aydın olur ki, maliyyə vəsaiti heç də Ermənistan yox, dəhlizin reallaşmasına ayrılıb ki, bunu da başa düşmək çətin deyil, Ermənistanın iqtisadi inkişafı Azərbaycan ilə müqayisə oluna bilməz. Digər tərəfdən burada ABŞ şirkətləri fəaliyyət göstərəcək.
ABŞ dünyanın super gücü olaraq heç kimə qarşı yönəlməyən, iqtisadi əhəmiyyətdən başqa xarakter daşımayan Zəngəzur dəhlizinin tezliklə həyata keçirilməsinə can atır ki, bu da regionda sülh və sabitliyin qarantı olacaq.
TDT Dövlət Başçıları Şurasının 12-ci Zirvə Görüşünün Azərbaycanda keçirilməsi də təsadüfi xarakter daşımır. Azərbaycan təşkilat daxilində öz potensialı, birləşdirici imkanları, dayanıqlı iqtisadi inkişafı və praqmatik siyasi xətti ilə seçilir.
