Bakteriyaların yaratdığı iltihabi prosesin müalicəsi ötən əsrin ortalarından istifadəsinə başlanılmış antibakterial preparatlarsız mümkün deyil.
Antibiotiklər yeni kəşf edildikdə belə bir fikir formalaşmışdı ki, bütün infeksiyalar məhv olacaq. Ancaq üzərindən uzun illər keçməsinə baxmayaraq, pnevmoniya, bronxit, sistit, prostatit, bakterial meningit, tonzillit, mastit kimi xəstəliklərin müalicəsi zamanı həkimlər hələ də ciddi çətinliklərlə üzləşirlər.
Son tədqiqatlardan sonra alimlər bu qənaətə gəliblər ki, antibiotiklərin effektivliyi sürətlə azalır və hətta bəşəriyyət penisillinin kəşfindən əvvəlki dövrə qayıda bilər. Mikrobların inkişafını dayandıran və onları məhv edən antibiotiklər aşkar edilənə qədər yoluxucu xəstəliklər milyonlarla insanın ölümünün əsas səbəbi olub. 1928-ci ildə şotlandiyalı bakterioloq Aleksander Fleminq tərəfindən təsadüfən yaradılan ilk antibiotik olan penisillin kəşf edilənə qədər taun, vəba, tif, vərəm və çiçək epidemiyaları kütləvi ölümlərlə nəticələnib. Hətta 1665-ci il London vəba epidemiyasında yazılmışdı ki, "sağ qalanlar ölüləri basdırmağa kifayət etmədilər". Hazırda isə penisillin əhəmiyyətini, demək olar ki, tamamilə itirib. Buna səbəb əksər mikrobların penisillini parçalayan "penisillinaza" adlı ferment hazırlamaqla, özlərini ondan qoruya bilməsidir.
Tibb üzrə mütəxəssislər antibakterial dərmanların effektivliyinin sürətlə aşağı düşməsindən ciddi narahatlıqlarını ifadə edirlər. Onlar xəbərdarlıq ediblər ki, əgər bu tendensiya davam edərsə, 2050-ci ilə qədər dünyada antibiotiklərə davamlı infeksiyalardan təxminən 40 milyon insan ölə bilər. Artıq bu gün Avropa İttifaqında bu rəqəm ildə 35 min ölümü keçib.
Yeni antibiotiklərin çatışmazlığı və tədqiqatlara kifayət qədər maliyyə ayrılmaması vəziyyəti daha da ağırlaşdırıb. Son 18 ildə cəmi 12 yeni preparat təsdiq edilib. Hazırda dünyada təxminən 200 növdən çox antibiotik var. Növünün bu qədər çox olmasının səbəbi isə özlərini antibiotiklərin hücumundan qorumaq üçün mikrobların bəzilərinin onlara qarşı davamlılıq yaratmasıdır. Ən pisi də odur ki, bir-biri ilə cütləşən bu mikroblar antibiotiklərə qarşı davamlılığı bir növdən digərinə ötürürlər. Məhz buna görə alimlər daim yeni növ antibiotiklər hazırlamağa məcbur olurlar.
Mütəxəssislər antibiotiklərin effektivliyinin azalmasına səbəb kimi iki əsas amili müəyyənləşdiriblər. Birincisi, antibiotiklərin əsassız və həddindən artıq istifadəsi, o cümlədən tənəffüs yolları xəstəliklərinin müalicəsində zəruri olmadığı hallarda qəbul edilməsidir. İkinci amil antibiotiklərə davamlı bakteriya ştamlarının yayılmasına kömək edən COVID-19 pandemiyasından sonra beynəlxalq səyahətlərin artması ilə əlaqədardır.
Demək olar ki, bakteriyalar dərman preparatlarından "qorunmağı öyrəniblər". Onlar antibiotikləri məhv edən xüsusi enzimlər ifraz edir, "yatmış forma rejiminə" keçir, preparatların təsirindən və orqanizmin immun hüceyrələrindən qorunmaq üçün mikrob koloniyaları yaradırlar. Mikrob koloniyasındakı müxtəlif növlərdən olan bakteriyalar, sadəcə uğurlu bir şəkildə yaşayıb çoxalmaqla bərabər, eyni zamanda onlara qarşı istifadə olunan antibiotiklərə "davamlı" olmağı və antibiotikin müqavimətinə dair genetik məlumatları mübadilə etməyi bacarırlar. Bu fakt "antibiotikə müqavimətli" vəziyyət adlanır. Müasir farmasevtik bazarda bakteriyaların vərdiş etmədiyi antibiotiklərə ildən-ilə daha az rast gəlinir.
Antibiotiklər həmişə immun sisteminin vəziyyətinə mənfi təsir göstərir və xəstəlik, bir qayda olaraq, orqanizmin müdafiə xüsusiyyətlərinin zəifləməsi fonunda yaranır. Buna görə də, immunomodulyator təsirə malik əlavə preparatlar tələb olunur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı bu vəziyyətin həddindən artıq ağır olduğunu qəbul edib və bütün ölkələrin elm xadimləri üçün milli prioritet sayılan - mövcud antibiotiklərin təsirlərini artıran dərman preparatlarının axtarışı haqqında düşünməyə çağırıb.
Antibiotiklərdən yerli-yersiz istifadə, onların düzgün olmayan qəbulu antibakterial preparatlara davamlı olan mikrobların sayını artırmaqla bakterial infeksiyalardan ölümlərin çoxalmasına səbəb olur. Ona görə də alimlər antibiotikləri yalnız zəruri hallarda təyin və qəbul etməyi tövsiyə edirlər.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
